Het zelfvernietigende meisje van Banksy: kunst of niet?

We kunnen het hebben over al het beste dat dit jaar is gemaakt, maar er was óók het tegenovergestelde: de meest opmerkelijke vernietiging. Het meisje met de ballon – heeft ze ’m bijna te pakken of laat ze ’m gaan? – dat als vanuit het niets werd versnipperd toen het op 5 oktober in Londen werd geveild voor ruim een miljoen pond. De stunt van het jaar. De feniks van de straat, de hofnar van de kunstwereld, Banksy, stroke again. Het was alsof het kunstwerk zichzélf vernietigde.

De nog altijd anonieme kunstenaar plaatste kort erna een filmpje op YouTube en Instagram waarin hij toont dat hij jaren eerder zelf 36 mesjes in de lijst had gemonteerd, en dat hijzelf of iemand namens hem die avond op een afstandsbediening drukte. Het publiek bij Sotheby’s keek verstomd en in verwarring toe.

Natuurlijk gelooft niet iedereen dat het veilinghuis er niks van wist; hoe konden die batterijen het anders na een decennium nog doen? Maar eerst even over dat citaat van Picasso dat Banksy op Instagram plaatste bij zijn film, die ruim 14 miljoen keer is bekeken: ‘The urge to destroy is also a creative urge - Picasso.’ Dat werd in veel media uitgelegd als een clou voor Banksy’s motivatie. Je voelt dat er van alles mee bedoeld wordt, maar het citaat is niet van Picasso.

Hoe moet het half-vernietigde meisje op waarde worden geschat? En wat zegt dit akkefietje over de kunst? Een beetje context, om u te helpen zich een mening te vormen tijdens de uren voor de champagne op oudejaarsavond.

Vernietiging is ook creatie

De feniks-theorie. Ware het niet dat de feniks in de Griekse mythologie as werd en uit die as een nieuwe feniks kwam. Het ballonmeisje, een kunstwerk dat Banksy oorspronkelijk maakte op een muur in Southbank, Londen in 2004, bleef halverwege hangen in de zichzelf vernietigende lijst. Sommige experts vonden het geniaal en riepen ‘twee keer zo veel waard!’; Sotheby’s-directeur Alex Branczik noemde het ‘het eerste kunstwerk in de geschiedenis dat live is gecreëerd tijdens een veiling’. Het Banksy-team verklaarde het tot authentiek nieuw kunstwerk en herdoopte het Love Is in the Bin; de nieuwe eigenares zei gauw dat ze zich realiseerde dat ze haar ‘eigen stukje kunstgeschiedenis’ had gekocht. Er is dus niet een nieuwe feniks uit de as herrezen; de ‘as’ zelf werd tot kunst verklaard.

Banksy was bepaald niet de eerste die het wannabe-Picasso-motto hanteert, als kunstenaar. Kent u dat aanstekelijke housenummer nog, ‘What Time is Love’? Dat was The KLF. Die Britse band werd een kunstenaarsduo, en de leden Bill Drummond en Jimmy Cauty vernietigden op 23 augustus 1993 op het Schotse eiland Jura een miljoen pond in bankbiljetten uit hun kunstfonds The KL Foundation. Als kunstwerk. Het duurde 67 minuten. Een aanklacht tegen kapitalisme en de muziekindustrie, zeiden ze, en de mannen gingen zo ver om alle foto- en filmmateriaal ook te vernietigen – tot bleek dat een van hen een kopie had bewaard.

Minder lang geleden verwoestten superster-rappers Jay Z en Kanye West een Maybach 57S uit 2004, een van de duurste auto’s ter wereld, in de door Spike Jonze gemaakte video bij een van merkgeilheid doortrokken decadent rapnummer. De auto werd daarna geveild als kunstwerk, de opbrengst zou deels naar kansarme kinderen gaan. Vernietiging, kunst, of een lauwhartige manier om te laten zien hoeveel onverschilligheid de artiesten zich konden veroorloven? Het kunstwerk bracht 60.000 dollar op, de Maybach had 350.000 dollar gekost.

Een beroemd geval van vernietigen in de kunstwereld is de Erased de Kooning Drawing (1953) van de Amerikaanse kunstenaar Robert Rauschenberg, die aan Willem de Kooning vroeg om een tekening uit te gummen. Het werk hangt in het Museum of Modern Art in San Francisco. Hier werpt Rauschenberg een nieuw dilemma op, namelijk dat van vergelijking: is dit een vernietigd werk van De Kooning of een nieuw werk door Rauschenberg? Het dwingt de kijker de twee kunstenaars tegen elkaar af te wegen.

Deze gevallen hebben gemeen dat vernietigen uiteindelijk niet helemaal vernietigen was. Er bleef iets over waar waarde aan kan worden toegekend. Ook bij Banksy, tegen zijn zin. Op 18 oktober plaatste hij een nieuwe video op YouTube, vergezeld van de tekst ‘bij oefening werkte het elke keer...’ Je ziet een meisje dat, inderdaad, helemaal in reepjes uiteenvalt. De vraag is of Sotheby’s en de eigenares dan even hard gejuicht zouden hebben over gestegen waarde en live kunstgeschiedenis maken.

En de stunt zelf dan? Wie beslist wanneer een actie kunst is, en is daarbij van belang hoe het resultaat eruitziet? Het was natuurlijk een geweldige stunt en dat kun je in de kunst ook performance noemen. Inhoudelijk is er geen speld tussen te krijgen: vernietiging op het moment dat er een recordbedrag voor is geboden, past naadloos in Banksy’s opstandige oeuvre. De transformatie van zijn gestencilde werk in een performance is origineel en consistent. Sommigen vonden het ook mooi – bij een performance is visuele impact niet onbelangrijk.

Sleet op de anonimiteit

Banksy is geen graffitikunstenaar in de zin dat hij met spuitbussen beelden maakt van woorden, of dat hij overal zijn naam zet. Maar hij zet wel de methodes van de straatartiest in, ook in de institutionele kunstwereld. Dat zit ’m in drie dingen: locatie, anonimiteit en vernietiging.

Locatie draagt bij zijn werk vrijwel altijd bij aan de betekenis – denk aan een geschilderd gat op de muur tussen Palestina en Israël, met ‘uitzicht’ op een palmenstrand, of het jongetje dat bungelt aan een reddingsboei in New Orleans, na orkaan Katrina. Kijk naar de vernietigingsperformance van Girl with Balloon, en je ziet dat ook hier locatie alles is. Dit feestje ging over kunst als investering, Sotheby’s in Londen is het centrum van het kunstkapitalisme. De ontregeling op de gezichten van de aanwezigen toen het gebeurde, hoort bij de betekenis van de performance. Het had een compleet andere betekenis gehad als Banksy het werk had vernietigd in een metrostation tijdens de spits.

Anoniem werken is onderdeel van graffiti. Het geeft vrijheid. De meeste graffitikunstenaars die in de hogere kunstsector belandden, hielden hun anonimiteit niet vol (Keith Haring, Jean-Michel Basquiat), Banksy lukt het tot nu toe wel, min of meer. Het leuke is dat je dus zijn identiteit niet kunt verbinden aan zijn kunst: je kunt zijn werk niet duiden in termen van vrouwelijk, mannelijk, huidskleur of anderszins cultureel. Dat hij een vrouw is, is wel uitgesloten: hij toonde zichzelf meermalen met afgeschermd gezicht, en daar is hij toch duidelijk man. Namen die rondzoemen: Robert of Robin Banx en Robin Gunningham, waarbij de eerste meer lijkt op een woordspeling op ‘bankroven’. Hij zou ‘een groep’ zijn. In 2016 wierp journalist Craig Williams een andere theorie op: Banksy zou de frontman zijn van de Bristolse band Massive Atack, Robert Del Naja, ook wel 3D.

Zolang niemand zeker weet hoe hij heet, blijft aan zijn kunst magie hangen. De kunstwereld maakt juist een cultus van namen die vereerd worden en mede de waarde van werken bepalen. Namen beïnvloeden onze blik. Banksy ontsnapte hier aanvankelijk aan. Inmiddels is er evengoed een cultus om de naam Banksy ontstaan. Voor de meest onbenullige stencils worden honderdduizenden euro’s neergelegd en werken worden uit de muur gebikt om ze te kunnen bewaren als hoge kunst. Zijn anonimiteit begint dus ook sleets te worden.

Maar het grootste gewicht van de performance op 5 oktober ligt in de eindigheid van het werk. Straatkunst is tijdelijk, vernietiging ligt altijd op de loer. Banksy nam dit gegeven mee naar waar het pijn deed: de wereld die kunst vereert.

Mislukt

Toch, voor de mensen aan de andere kant van de borreltafel: er wás geen sprake van vernietiging. Het doel is niet bereikt, het plan is mislukt, en het effect is zelfs omgekeerd: wat begon als schijnbaar protest tegen kunstmarktkapitalisme, leidde tot een forse verhoging van de waarde.

Ter vergelijking een vernietigingsperformance die wel slaagde: Break Down van Michael Landy. Landy maakte deel uit van de extreem gehypete Young British Artists, die door verzamelaar Charles Saatchi supersterkunstenaars werden. Landy liet in 2001 in een oude C&A-winkel in Londen al zijn bezittingen vernietigen. Alles. In een proces dat leek op massaproductie in een fabriek. Vijfenveertigduizend mensen kwamen kijken. Hij verdiende er niets aan en had na afloop niets meer. De installatieperformance wordt door de kunstwereld beschouwd als puur, sterk en succesvol.

Wat is Banksy inhoudelijk waard, nu we weten dat hij heeft gefaald in zijn opzet? Voor een concluderend oordeel (succes hè, vanavond!) halen we er nog even het eerder genoemde citaat bij. ‘The urge to destroy is also a creative urge.’ Toegeschreven aan Picasso, maar afkomstig van Michail Bakoenin, Russisch filosoof in de 19de eeuw, rivaal van Karl Marx en grondlegger van het internationaal anarchisme.

Banksy had het moeten weten, zijn oeuvre is doortrokken van anarchisme en het anarchismesymbool. Misschien wilde hij ons alleen testen. Wat in Bakoenins woorden voorafging aan het citaat: ‘Laten we ons vertrouwen stellen in de eeuwige geest die verwoest en vernietigt, omdat het de ondoorgrondelijke en eeuwig creatieve bron is van al het leven.’ Bakoenin was een radicale revolutionair. Voor hem kon er pas iets nieuws ontstaan als alles was verwoest, vooral de infrastructuren en systemen waarop de macht leunt.

De wind komt trouwens van achteren. Het haar van het meisje verraadt dat ze de ballon niet bijna te pakken heeft, maar loslaat. In het nieuwe werk waait alleen de ballon nog weg. In 2005 schreef Banksy in zijn boek bij zijn Girl with Balloon: ‘Als de tijd komt om te vertrekken, wandel dan rustig weg en maak geen kabaal.’ Dat laatste is niet helemaal gelukt, maar alles in Girl with Balloon en de performance op 5 oktober gaat over loslaten.