“Ultima Thule” of hoe het verste punt altijd verder opschuift

In 2014 werd (486958) 2014 MU69 opgemerkt met de Hubble-ruimtetelescoop. Een hemellichaam in de zoom van ons zonnestelsel, in de Kuiper Belt, nog 1,6 miljard kilometer verder dan Pluto. Eerder dit jaar werd het object “Ultima Thule” gedoopt na suggesties van het brede publiek. 115.000 deelnemers stelden 34.000 namen voor. 

Uiteindelijk werd voor “Ultima Thule” gekozen, “Een mythisch, uiterst noordelijk eiland in de middeleeuwse literatuur en cartografie,” volgens de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA.  Met een symbolische betekenis: een grens voor de mens, die altijd weer opschuift.

Het begrip "Ultima Thule" heeft een verre voorgeschiedenis. Pytheas van Massalia (Marseille) ondernam in de 4e eeuw voor onze tijdrekening een ontdekkingsreis naar het hoge noorden, onder meer naar een land dat hij "Thule" noemde. Was het de Noorse kust, de Shetland of de Faroer-eilanden of Ijsland? Van Pytheas zelf zijn geen geschriften bewaard, wel hebben andere auteurs over zijn reis geschreven.

Vergilius schreef in “Georgica” over “een eiland in de noorderzee, het uiterste punt der aarde van de Ouden gekend en het verst in 't noordwesten gelegen”. Tacitus in “Agricola” had het over een ruwe streek die onder eeuwigdurende sneeuw lag.

Plinius de Oudere situeerde de plek zes dagen varen ten noorden van Groot-Brittannië, een streek “waar er geen nacht is in het midden van de zomer, en omgekeerd geen dag midden in de winter”.  Wellicht doelde Plinius op Noorwegen of de Orkney- of de Shetlandeilanden. 

In de middeleeuwen stond het begrip “Ultima Thule” voor “ergens ver buiten de grenzen van de bekende wereld”. De 16e-eeuwse Antwerpse cartograaf Abraham Ortelius dacht aan een landstreek in Noorwegen, die de bewoners "Tilemark" noemden. Zijn tijdgenoot William Camden situeerde Ultima Thule in de Shetland-eilanden. "Thylenfel" zeiden de zeelieden . Ook Ijsland werd genoemd. “Innis Tile” is de Schots-Gaelische naam voor Ijsland.  

Thule bestaat trouwens echt, het is de vroegere naam van Qaanaaq, een stadje op Groenland waar ook een Amerikaanse legerbasis gevestigd is. En ook drie eilanden van de South Sandwichs heten Zuid-Thule omdat ze zo immens ver in het zuiden van de Stille Oceaan liggen. Pikant detail: dat is Brits overzees gebied, maar wordt opgeëist door Argentinië, net als de Falklands.  

Ultima Thule spreekt tot de verbeelding: het verste punt, het einde van wereld, een onbereikbare, mythische plek, op de grens van de barbarij. Zeker in de romantische 19e eeuw gingen kunstenaars en schrijvers er mee aan de slag.

Sir Walter Scott, de Schotse dichter en historische romancier, schreef over Thule, net als de Amerikaanse romantische dichter Henry Wadsworth Longfellow. 

Johann Wolfgang von Goethe schreef het gedicht: “Koning van Thule". Het werd op muziek gezet door veel componisten: Franz Schubert, Robert Schumann, Franz Liszt, Hector Berlioz in de opera “La damnation de Faust" of door Charles Gounod in zijn Faust-opera.

Nog in muzikale sferen maakte de Duitse elektro-groep Tangerine Dream in 1971 een lang uitgesponnen nummer met als titel "Ultima Thule". In Zweden leeft er ook een vikingrockgroep met dezelfde naam.

In het Nederlands taalgebied schreef Ida Gerhardt verschillende gedichten over Ultima Thule. 

"Schapen en wolkendrachten
vachten in elkander verwist,
blaten en dalende mist.
Regengeladen de nachten,
nevelige dageraad.
De nog met water bevrachte
aardeschijf. Aanvangsstaat."

Cees Nooteboom beschrijft in „Ultima thule“ een reis naar Spitsbergen en naar een noordelijke Russische mijnstad. Thea Beckman herdoopte Groenland tot "Thule" in haar toekomstroman "Kinderen van moeder aarde". Ultima Thule is ook de naam van een Gents gezelschap dat al jaren felgesmaakt figuren- en beeldend theater maakt voor jongeren en volwassenen.

VIDEO: Bekijk hier een verslag van de euforie bij NASA uit "Het Journaal 7"