Nee, de Mona Lisa volgt jou toch niet overal met haar blik

Er doen wel wat legendeverhalen de ronde over het wereldberoemde schilderij van Leonardo DaVinci, dat nog altijd in het Louvre in Parijs hangt. Dat het eigenlijk een zelfportret is. Dat het verborgen verwijzingen naar oude literatuur bevat. Dat er geheime codes in haar ogen staan. Maar het meest geloofwaardige is toch het zogenaamde Mona Lisa-effect. Dat komt erop neer dat je als kijker de indruk hebt dat de indringende blik van de afgebeelde vrouw jou overal volgt, vanuit welke hoek je het meesterwerk ook waarneemt. Anders gezegd: sta je er met vijf naast elkaar naar te gapen, dan denkt iedereen dat de Mona Lisa recht naar hem/haar kijkt.

Dat wilden wetenschappers Gernot Horstmann en Sebastian Loth weleens van dichterbij bekijken. Ze schakelden 24 proefpersonen in en lieten hen het schilderij op een computerscherm zien vanop 66 centimeter afstand. De deelnemers kregen niet de ja-nee-vraag of ze het gevoel hadden dat de Mona Lisa naar hen keek, omdat het antwoord mogelijk zou berusten op vooringenomenheid. Wel moesten ze de richting van de blik van La Gioconda aangeven met een houten vouwmeter, horizontaal geplaatst tussen waarnemer en object. Het computerbeeld van het schilderij werd soms ingezoomd, soms kleiner of groter gemaakt, en soms lichtjes naar links of naar rechts verplaatst om de deelnemers, die telkens op dezelfde afstand bleven staan, scherp te houden. In totaal werden op die manier 2.000 metingen verzameld.

Conclusie? De meeste participanten oordeelden dat de Mona Lisa lichtjes rechts van hen keek, in een gemiddelde hoek van 15,4 graden, alsof ze naar hun rechteroor of over hun schouder heen wilde kijken. Die blikhoek sluit aan bij eerdere studies die aantoonden dat het Mona Lisa-effect maar speelt binnen een kijkhoek van 5 graden naar links en naar rechts. De afwijking van 15,4 graden ligt daar ver buiten en dus is er bij de Mona Lisa geen sprake van het bewuste Mona Lisa-effect dat nochtans naar haar vernoemd is. Bij andere kunstwerken is dat overigens wél het geval, zoals bij De Lachende Cavalier (De Hollandse Ridder) van Frans Hals.

Waarom wie naar de Mona Lisa kijkt dan toch datzelfde gevoel heeft? Volgens Horstmann heeft dat te maken met de menselijke natuur. “Het toont de sterke wens aan om bekeken te worden en om in het centrum van andermans belangstelling te staan, om relevant te zijn voor iemand, zelfs als je die persoon helemaal niet kent”.

Een andere kwestie duikt dan eveneens weer op. Als La Gioconda niet náár maar náást je kijkt, naar wie dan? En is daar een mogelijke verklaring in te zoeken voor haar al even mysterieuze lach?