Historicus: “Hammarskjöld en de VN voerden een offensief tegen de Belgen. Dit was oorlog”

Het vliegtuig met Dag Hammarskjöld stortte neer in de nacht van 17 op 18 september 1961. Wat voor tijd was dat?

Gerard: “Het was pure oorlog in die regio. En het was een unieke situatie in de geschiedenis van de Verenigde Naties, waarbij de organisatie niet optrad als bemiddelaar, maar zelf een strijdende partij was. De VN was in een gewapend conflict met Katanga en zijn westerse huurlingen. 

“Dat conflict begon op 11 juli 1960 toen Katanga zich vlak na de onafhankelijkheid van Congo afscheurde. De Katangese secessie kreeg Belgische steun, vooral via mijnbouwbedrijf Union Minière. De Belgische regering steunde de secessie de facto, zodra de diplomatieke banden waren verbroken met Lumumba, de eerste premier van Congo. Expliciete steun van de regering was er niet, omdat dat internationaal slecht zou vallen. België sprak altijd met dubbele tong.”

Uiteindelijk heeft Hammarskjöld ingegrepen?

“In 1960 komen onder Hammarskjöld 20.000 VN-soldaten in Congo, voor een van de grootste operaties sinds het ontstaan van de VN. Hammarskjöld wou de Belgische militairen weg krijgen en de secessie ongedaan maken. Het Katangese leger, dat men de gendarmerie noemde, werd ook ondersteund door 200 Belgische officieren. Aanvankelijk gaat hij voorzichtig te werk, te voorzichtig volgens Lumumba. 

“Na de moord op Lumumba drijft Hammarskjöld zijn offensief op en de VN komen met een resolutie die België dwingt om militaire en politieke adviseurs terug te trekken. De achterliggende idee is dat het regime van Katanga zal ineenstorten, maar tegen dan heeft Katanga ook huurlingen aangetrokken, met geld van Union Minière.”

Vooral die huurlingen waren de VN een doorn in het oog?

“Exact. Op 28 augustus 1961 start de militaire operatie Rum Punch, waarbij de VN een tachtigtal huurlingen het land uitzetten. Het is een offensieve actie, wat zeer uitzonderlijk is voor de VN. Ook de Belgische gevechtspiloot Jan Van Risseghem wordt daarbij gearresteerd en gerepatrieerd. Twee weken later is er operatie Morthor, van 13 september tot 20 september 1961, waarbij de troepen van de VN opnieuw slaags raken met de Katangezen. 

‘Het is in die oorlogscontext dat Hammarskjöld op 17 september naar Ndola reisde om een wapenstilstand te bespreken. De VN waren dus zelf een strijdende partij.”

De vraag is nu of piloot Van Risseghem dan al terug in Katanga was. Ja, zeggen telegrammen van de VS-ambassadeur. Nee, zeggen rapporten van Belgische inlichtingendiensten.  

“Van Risseghem is belangrijk omdat hij een van de weinige piloten is van een van de weinige vliegtuigen waarover het Katangese leger beschikte. Die Van Risseghem is absoluut een belangrijke figuur omdat hij een van de piloten is die het theoretisch alvast konden om het vliegtuig van Hammarskjöld neer te halen.”

In hoeverre was Van Risseghem volgens u een patriot die als oorlogsheld uit WOII was gekomen, of toch vooral een opportunistische huurling?

“Er moet in die groep huurlingen veel diversiteit zijn geweest. Er waren zeker macho’s bij met drang naar avontuur, maar tegelijkertijd ook figuren met een ideologie. Veel van die Europese officieren in het Katangese leger hadden een rol gespeeld in de Tweede Wereldoorlog, en hadden zeker een patriottische drijfveer, die nog moeilijk in te beelden is door onze huidige kijk op de oud-kolonie.

“De Katangese secessie werd ook beschouwd als un dernier carré tegen het communisme, waardoor er ook in België sympathie voor was. De strijd voor het ‘vrije Westen’ was voor sommigen ook een tegen een onbezonnen dekolonisatie en voor het behoud van het blanke zeggenschap.” 

Was Rhodesië, waar het vliegtuig is neergestort, wel echt neutraal terrein voor vredesbesprekingen? 

“Noord-Rhodesië, het huidige Zambia, was toen nog een half-kolonie van de Britten. Het had een blank minderheidsregime en er was zeker solidariteit tussen Katanga, Rhodesië en het apartheidsregime in Zuid-Afrika. 

“Maar voor opdrachtgevers denk ik in de eerste plaats toch aan het Katangese regime zelf. Kunnen anderen daar de hand in hebben? In 1960-’61 hadden de koloniale mogendheden, en vooral de Britten en Fransen, een getroubleerde relatie met de VN. De Katangese secessie was onmogelijk zonder de steun van Union Minière, waarin naast België ook de Britten aandelen hadden. 

“Hammarskjöld vond dekolonisatie belangrijk met het oog op een post-Koude Oorlog-situatie. Hij dacht aan een blok van nieuwe landen, die noch bij het Westen, noch bij de Sovjet-Unie zouden horen. Vergeet niet dat amper een jaar eerder Sovjet-leider Chroesjtsjov zijn ontslag eiste in de algemene vergadering van de VN. Ik zie geen reden waarom de Sovjet-Unie Hammarskjöld vermoord zou hebben, maar het toont de spanningen die er toen in de wereld waren.”

Lees ook:

Exclusief: “Belgische piloot biechtte moord op VN-secretaris-generaal Dag Hammarskjöld op”