Vooral rijke Chinezen, Russen en Amerikanen zouden ervan profiteren als de nationale autoriteiten het niet nauw nemen met de vereiste achtergrondcontroles. In haar rapport noemt de Commissie Malta, Cyprus en Bulgarije als de drie landen waar iemand die het nationaal staatsburgerschap aanvraagt niet hoeft te bewijzen dat hij een nauwe band met het land in kwestie heeft. De enige vereiste is dat hij er een bedrag investeert dat schommelt tussen 800.000 en 2 miljoen euro. Hoeveel mensen al gebruik hebben gemaakt van zo’n coulante toepassing van de regels, is niet duidelijk.

Het afgeven van paspoorten is een nationale bevoegdheid, maar de Commissie wijst erop dat wie de nationaliteit van een EU-lidstaat verwerft meteen ook EU-burger wordt. Dat betekent dat de betrokkene vrij in de Europese Unie kan rondreizen, toegang verwerft tot de interne markt, mag stemmen en zich zelfs verkiesbaar kan stellen bij Europese en lokale verkiezingen. “In de praktijk worden gouden paspoorten aangeprezen als een manier om het EU-burgerschap te verwerven, met alle rechten en privileges die erbij komen kijken”, hekelt de Commissie.

Het systeem kan tot enorme veiligheidsrisico’s leiden, want de achtergrondcontroles die uitgevoerd worden zijn doorgaans niet sluitend en de Europese gecentraliseerde databanken, zoals het Schengen-informatiesysteem (SIS), worden niet gebruikt zoals het hoort. De Commissie wijst ook op risico’s op witwassen en belastingontwijking. “Het werk dat we de voorbije jaren samen hebben verzet om de veiligheid te verhogen, onze grenzen te versterken en onze informatiedoorstroming te verbeteren, mag niet in het gedrang worden gebracht”, zegt Europees commissaris voor Binnenlandse Zaken en Burgerschap Dimitris Avramopoulos. “De EU zou geen zwakke schakel mogen hebben, waar mensen op zoek kunnen gaan naar het meest soepele systeem”, vult zijn collega commissaris voor Justitie Vera Jourova aan.

Ook het al te vlot toekennen van een visum kan tot veiligheidsrisico’s leiden. In maar liefst twintig van de 28 EU-lidstaten (niet in België) kunnen buitenlandse investeerders een verblijfsvergunning - of ‘gouden visum’ - krijgen, wat hen het recht geeft gedurende maximaal 90 dagen vrij in de Schengenzone rond te reizen.

Om paal en perk te stellen aan de al te gemakkelijke afgifte van Europese paspoorten en visa, roept de Commissie de lidstaten op het Europees recht ter zake toe te passen. Zelf zal ze een werkgroep met nationale experten in het leven roepen die zich over het fenomeen moet buigen. Dat moet onder meer leiden tot een uniforme veiligheidscontrole voor investeerders die EU-burgerschap aanvragen. Tegen eind 2019 moeten die gemeenschappelijke, Europese regels er zijn. De lidstaten worden ook gevraagd informatie uit te wisselen over de aanvragen voor een paspoort of visum die ze binnenkrijgen en het aantal documenten dat ze effectief uitreiken.

Ngo’s als Transparency International en Global Witness klagen al langer over de gouden paspoorten en visa, maar reageren nu ontgoocheld op het actieplan van de Commissie. “Ze vertelt de lidstaten niets over wat ze moeten doen. De Commissie heeft aan de alarmbel getrokken, het is nu ook de Commissie die met oplossingen moet komen”, zegt Naomi Hirst van Global Witness. Ze roept de lidstaten op het voorbeeld van Bulgarije te volgen, dat dinsdag aankondigde niet langer zomaar paspoorten uit te reiken aan rijke investeerders.