“Het leven van Etienne Vermeersch is een illustratie van de omslag die Vlaanderen gemaakt heeft”

Dirk Verhofstadt, politiek filosoof

“Etienne Vermeersch was een van de belangrijkste en meest invloedrijke filosofen die Vlaanderen ooit heeft gekend. Hij had een grote impact op het maatschappelijk debat en op heel wat wetgeving. Ten eerste op ethisch vlak met de legalisering van abortus en euthanasie. Dankzij hem kunnen vandaag mensen die ondraaglijk lijden en dat nadrukkelijk vragen, uit het leven stappen. 

“Ten tweede door problemen zoals milieu, overbevolking en dierenwelzijn op de agenda te zetten. Ten derde door de Verlichtingwaarden zoals de vrijheid van meningsuiting, de gelijkheid van man en vrouw, en de strikte scheiding van kerk en staat met hand en tand te verdedigen. Etienne was een sterke debater, maar ook een zachtaardige man die bijzonder geliefd was bij grote lagen van de bevolking.”

Johan Braeckman, filosoof aan de UGent

“Etienne Vermeersch gaf les aan zowat 40.000 studenten. Hij schreef veel opiniestukken, gaf vele honderden lezingen en werd talloze malen uitgenodigd om deel te nemen aan televisieprogramma’s. Hij publiceerde meerdere boeken, waaronder enkele bestsellers. Dit alles maakt hem tot de meest invloedrijke Vlaamse intellectueel en academicus van de voorbije dertig jaar. Hij beklemtoonde voortdurend het belang van het rationele denken, zowel in strikt wetenschappelijke als in ethische kwesties.

Lees ook

Het nooit eerder gepubliceerde interview met Etienne Vermeersch: “Ik wil wie mij graag zag bedanken”

“Hoewel hij zeer gespecialiseerde filosofische en andere kennis bezat, was hij geen ivorentorenfilosoof. Hij was vertrouwd met de kennis van meerdere disciplines: zowel de cultuurwetenschappen als de natuurwetenschappen boeiden hem in grote mate, evenals de ontwikkelingen in de medische wetenschappen en de informatica en robotica. Hij was een zeer geleerde, erudiete en intelligente, maar ook warme en humoristische man. Zijn gedachten, die hij steevast glashelder formuleerde, kwamen niet in afzonderlijke noten, maar in akkoorden.” 

Wim Distelmans, professor Vrije Universiteit Brussel

“Een van zijn laatste opmerkingen was dat hij geen rolmodel wou zijn. Hij vond dat iedereen op zijn eigen manier naar het einde moest gaan. Dat is typisch hem”, zegt professor Wim Distelmans, de man die samen met Etienne Vermeersch de bakens verzette rond euthanasie. Hij was er afgelopen vrijdag bij toen Vermeersch het leven inruilde voor de dood.

“Hij had een zware revalidatie van een jaar achter de rug. Toen het weer verslechterde, zei hij: nu is het genoeg geweest. Daarna heeft hij een lange periode persistent om euthanasie gevraagd. Op een bepaald moment was dus het duidelijk dat hij niet meer van gedacht zou veranderen. Dan had het geen zin meer om het nog langer uit te stellen. Hij leed fysiek.”

Dat het nieuws pas nu naar buiten komt, was een bewuste keuze. “Hij wilde daar geen fuzz rond”, zegt Distelmans. “Ik vind dat knap.”

Voor de professor valt Vermeersch onmogelijk weg te denken uit het euthanasiedebat. “We hebben de euthanasiewet voor een stuk aan hem te danken”, zegt hij. “In 1971 was hij de eerste die op de BRT openlijk zei dat euthanasie moest kunnen. Daar is toen veel commentaar op gekomen, maar die ging ook snel weer liggen omdat er geen politiek draagvlak voor was. Toch zijn er toen een paar mensen wakker geschoten.”

In 1999, onder de paarsgroene regering van Verhofstadt, kwam het thema toch op tafel. “Als co-voorzitter van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek heeft Etienne toen de verdienste gehad om euthanasie helder te definiëren. Daarvoor was dat absoluut niet duidelijk. Dankzij die heldere definitie van hem is het euthanasiedebat opgepikt door de politiek.”

Distelmans kwam Vermeersch voor het eerst tegen in 1993, tijdens een debat in De Zevende Dag. Sindsdien waren ze partners in crime. “Etienne was een fantastische gast. Iemand met een briljante kennis. En vooral ook een hele lieve man. Hij stond altijd klaar voor vrienden en familie. Al kon hij ook enorm ambetant worden als mensen intellectueel oneerlijk waren.”

Ondanks zijn palmares realiseerde Vermeersch niet alles wat hij had gewild, zegt Distelmans. “Hij vond dat euthanasie ook moest kunnen voor verworven wilsonbekwamen, zoals mensen met dementie. Die moesten vooraf kunnen opschrijven of ze later euthanasie willen. Zodat ze niet vroegtijdig uit het leven moesten stappen, zoals Hugo Claus.”

Het is meteen een boodschap aan de volgende regering, zegt Distelmans. “Ik hoop dat die er werk van maakt.” (adb)

Tinneke Beeckman, filosofe

“Zijn leven is een illustratie van de omslag die Vlaanderen gemaakt heeft. Hij staat voor een stuk Vlaamse geschiedenis: hij werd katholiek opgevoed maar ontworstelde zich daaraan, en werd uiteindelijk een voorvechter van het Verlichtingsdenken en bijvoorbeeld meer vrijheid voor vrouwen. Vlaanderen is door en door een katholieke streek, maar hij heeft de Verlichting mee verspreid.

“Omdat hij zo oud geworden is, lijkt het alsof hij altijd al aan het publieke debat deelnam, maar dat klopt niet: hij was toen al de vijftig voorbij. Maar hij kende zijn dossiers, en had daarnaast een fantastisch gevoel voor wat ertoe deed in de samenleving. Op cruciale momenten besloot hij deel te nemen aan het debat, met een enorme energie en consequentie. Hij wist dat er tegenstand zou komen, maar dat heeft hem nooit tegengehouden. Wie het status quo doorbreekt, krijgt altijd vijanden – en hij heeft dat op talloze thema’s doorbroken.”

“Er viel zo veel van hem te leren. Hoe je moet schrijven, hoe je moet denken. Dat wanneer je ergens in gelooft, je daarvoor moet gaan. Bovendien kon hij altijd het verschil maken tussen de persoon en het idee dat hij bestreed. Dat is een belangrijke democratische les: je wordt geen vijand omdat je het oneens was. Veel mensen konden dat onderscheid jammer genoeg niet maken als het over hem ging.”

Lieve Blancquaert, fotografe

Etienne Vermeersch gaat de geschiedenis in als een groot filosoof en denker, maar fotografe Lieve Blancquaert herinnert hem ook als een gezellige nachtbraker. “Ik ken weinig mensen die zo hard konden doorgaan als Etienne”, zegt ze, nadat ze wel eens een nacht al filosoferend met hem doorbracht. “Tot zijn 80ste kon hij iedereen onder tafel drinken. Hij was ook fascinerend om naar te luisteren. Hij bleef ontzettend alert en to the point.

Niet dat ze het altijd over alles eens waren. Maar voor of tegen: Vermeersch plaatste het leven, en de dood, voor haar in een perspectief. “Ik heb hem een jaar geleden gefilmd voor mijn tentoonstelling ‘The Circle Of Life’. Dat was bijzonder interessant. Ik had zijn ideeën rond ouder worden en sterven precies nodig om me te sterken in mijn eigen verhaal.”

Hoewel ze hem 30 jaar heeft gekend, zag ze hem de laatste tijd minder. “Toen hij ziek werd, heeft hij zichzelf afgeschermd. Toch weet ik van anderen die dicht bij hem stonden dat hij tot op het einde scherp bleef en nog gevoel voor humor had.”

Want ook dat speelse kantje is Vermeersch ten voeten uit. “Het was schattig hoe hij zelf nooit vond dat hij oud was. Zelfs op zijn 83ste schuilde er een jongetje in hem. Een grote deugniet. En een womanizer, ook. Op een charmante manier. Als mijn man hem zag, kreeg hij altijd dezelfde vraag: waar is je vrouw? (lacht) Etienne was echt een hele schone mens.” (adb)

Louis Tobback (sp.a)

Ruim twintig jaar geleden nam toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Louis Tobback (sp.a) ontslag nadat de uitgewezen Nigeriaanse asielzoekster Semira Adamu door verstikking om het leven kwam terwijl ze het land werd uitgezet. Vermeersch nam toen het voortouw bij de uitwerking van een handleiding voor geweldloze uitzetting.
“Ik ben daar nooit bij betrokken geweest, maar we hadden destijds wel contact”, zegt Tobback. Met Vermeersch verdwijnt volgens hem een generatie van filosofen. “Een generatie die nog gedreven werd door de tegenstelling tussen gelovig en ongelovig.” In zijn ogen was die tegenstelling wel al langer minder relevant geworden. “Een jaar of vijf geleden zou ik het bijvoorbeeld niet meer de moeite gevonden hebben om zulke verregaande disputen uit te vechten met aartsbisschop Léonard”, merkt hij op. 

“Maar dat neemt niet weg dat Vermeersch zijn verdiensten heeft gehad voor de de linkerzijde en het progressieve gedachtegoed”, voegt Tobback eraan toe. “Hij heeft in Vlaanderen een belangrijke rol gespeeld in de strijd om het vrije denken.” (adb)

Rik Torfs, voormalig rector KU Leuven

“Etienne Vermeersch was een romanticus van de rede. Hij geloofde rotsvast in de kracht ervan en het idee dat rede de oplossing zou brengen. Etienne was daarin ook zeer rechtlijnig, een man van alles of niets. Hij heeft uiteraard een grote rol gespeeld in wetgeving rond abortus en euthanasie, maar met andere thema’s, zoals geboortebeperking tegen de bevolkingsgroei, had hij minder succes. Het was voor hem niet altijd makkelijk om dat te aanvaarden. Hij voerde de rede zo hoog in het vaandel dat hij de emotionele kanten van de samenleving moeilijker begreep.

“Ik heb hem uiteraard heel vaak gesproken, in debatten maar ook informeel. De interessantste discussies had ik met hem over God. U weet dat ik, naast andere ziektes die ik heb, katholiek ben. Hij had zijn eigen ziekte, hij was ongelovig. Maar dan gebeurde iets heel bijzonders. Soms zei hij: ik ben zeker dat God niet bestaat. Op andere momenten klonk het: ik ben zeker dat God niet bestaat zoals hij door de godsdiensten afgebeeld wordt. Dat begrijp ik helemaal. Niemand kan God beschrijven, anders zou hij God niet zijn.

“Als denker heb ik altijd veel plezier beleefd aan Etienne. We waren het uiteraard niet altijd eens, wat ook wel gezellig was. Hij was erudiet, maar hij paste bovenal in de tijdsgeest van het seculariserende Vlaanderen, dat hij mee vorm gaf en waar hij tegelijk een gevolg van was. In Vlaanderen was hij zeker de bekendste filosoof, maar buiten Vlaanderen dan weer niet. Dat toont hoe hij helemaal paste in de emancipatie van het Vlaamse katholicisme.”

Patrick Loobuyck, moraalfilosoof

“Etienne Vermeersch was wereldberoemd in Vlaanderen, maar niet daarbuiten. Hij ambieerde dat ook zelf niet. Maar hij stak wel zijn nek uit ons publiek debat. Je kon het met hem eens of oneens zijn, maar hij zette je altijd aan het denken.

“Ook ik was het vaak met hem oneens, al werd dat verschil soms onnodig uitvergroot. Vooral op vlak van de islam en de hoofddoek zaten we niet op hetzelfde spoor. Hij keek op een vrij essentialistische manier naar de islam: hij nam de koran, las de tekst, en stelde vast dat daar inderdaad een aantal zeer vervelende dingen in staat. Ik kijk ook naar wat mensen met religie doen. Dan zie je dat hoofddoeken, oorspronkelijk een vrouwonvriendelijk symbool, in West-Europa voor sommige vrouwen een manier wordt om zichzelf te kunnen zijn. Bijna een feministisch symbool dus.”

“Ik herinner me zijn tachtigste verjaardag. Ik sms’te toen naar huis dat ik nog niet kon vertrekken, want dat zelfs Etienne Vermeersch er nog was. Zelfs op zijn tachtigste stond hij tot een stuk in de nacht te dansen in de Vooruit.

“Hij was een filosoof die met zijn voeten in de aarde stond. Dat is typisch voor de Gentse school: die mensen treden op het publieke toneel, kijk maar naar Maarten Boudry. Daardoor heeft hij echt bakens verzet, en niet alleen wat betreft euthanasie. Hij was al vroeg begaan met het milieu, en heel wat mensen in Vlaanderen lieten zich inspireren door zijn boek De ogen van de panda.”

Rik Van de Walle, rector UGent

“Het doet pijn om afscheid te moeten nemen van Etienne Vermeersch. Als filosoof, maar nog meer als mens. Etienne Vermeersch was één van die stemmen waar een universiteit en een maatschappij zo’n nood aan hebben: iemand die in zijn denken voor was op het maatschappelijk debat en dat debat op die manier kon beïnvloeden en vormgeven. Het leidde op dat moment vaak tot controverse, maar heel wat van zijn standpunten zijn intussen gemeengoed geworden. Ik denk bijvoorbeeld aan zijn strijd voor seksuele emancipatie, voor abortus en voor euthanasie. We nemen afscheid van een groot filosoof, een groot redenaar en een groot ethicus”.

Assita Kanko, politica voor N-VA

“Etienne Vermeersch was de grootste Vlaamse feminist. Dit is een enorm verlies voor Vlaanderen. In Afrika zeggen we dat wanneer een man als Vermeersch overlijdt, een bibliotheek in vlammen opgaat. Met hem gaat nu enorm veel kennis verloren.

“Hij was iemand die stevig in debat kon gaan, maar met bijzonder veel humor en zelfrelativering. Net als ik heeft Vermeersch zijn weg moeten vinden om vrij te denken – dat valt niet uit de hemel.”

Othman El Hammouchi, filosoof

“Ik ben geschokt door het nieuws. Blijkbaar heeft hij gekozen voor euthanasie. Gezien zijn levenslange ijver voor euthanasie, is dat heel bijzonder.

“Mijn respect voor prof. Vermeersch is groot, ook al dachten we helemaal anders over de dingen. Zijn respect voor mij heeft me altijd getroffen. Hij behandelde me op dezelfde hoogte als een ander, ook al was ik meer dan 60 jaar jonger. Dat zal me altijd bijblijven. Mensen zijn me trouwens een stuk serieuzer gaan nemen toen hij me – helemaal ten onrechte, vind ik – in De Standaard ‘briljant’ noemde.

“Ondanks de grote verschillen tussen ons, stelde hij altijd de waarheid centraal. Hij liet altijd de mogelijkheid open dat hij fout was. Daardoor had hij een intellectuele nieuwsgierigheid die anderen niet hebben. Hij kwam dan ook uit een langzamer, bedachtzamer tijdperk. Dat zag je aan alles: zijn manier van discussiëren, maar ook de indrukwekkend boekenverzameling in zijn bureau. De rommeligste ruimte die ik ooit heb gezien. Toen ik hem verbaasd vroeg hoe hij zo veel boeken kon gelezen hebben, antwoordde hij: dit is maar het deel waarmee ik werkte, de rest staat boven.”

Kris Peeters (CD&V), minister van Werk

“Vermeersch was als een scherpe en interessante stem die aanzette tot kritisch nadenken en die bakens hielp verzetten. Overlijden Etienne Vermeersch betekent verlies voor het maatschappelijke debat. Mijn deelneming aan de nabestaanden.”

Geert Bourgeois (N-VA), Vlaams minister-president

“Een uiterst scherpzinnig en tegelijk innemend man, met een immense maatschappelijke invloed op Vlaanderen. Mijn medeleven aan zijn echtgenote.”

Dave Sinardet, politicoloog

“Vermeersch speelde een sterke rol in ons publieke debat. Hij verlegde bakens, vooral in ethische kwesties als abortus en euthanasie. Bovendien een zeer fijn man, ik houd goede herinneringen over aan onze ontmoetingen zoals een Gentse-feestendebat en vooral het diner nadien.”

Hans Vandeweghe, sportjournalist

“Vermeersch was de aller-allerslimste mens, onze bekendste Vlaamse denker.”

Bart De Wever, voorzitter N-VA

“Ik heb fijne en warme herinneringen aan een groot man en een scherpe geest.”

Dirk De fauw (CD&V), burgemeester Brugge

“Ik sta even stil bij het overlijden van Etienne Vermeersch, want deze geboren Bruggeling, uit Sint-Michiels, gold als één van de grootste denkers die Vlaanderen in de afgelopen decennia heeft gekend. Hij heeft heel wat stellingen over onder andere het mens-zijn geponeerd die vaak op de (politieke) agenda zijn beland. Zelfs als je niet akkoord ging met zijn mening of visie, bezorgde hij je wel altijd stof tot nadenken. Vlaanderen verliest met hem een belangrijke en gerespecteerde stem in het maatschappelijk debat.”