‘Zijn denken is een blijvende stempel op het debat’

Alicja Gescinska, filosofe

'Hij had mijn doctoraatsthesis over de filosofie van paus Johannes Paulus II gelezen en was naar de verdediging gekomen', zegt Alicja Gescinka over haar eerste kennismaking met Vermeersch. Dat was een blijk van erkenning voor de jonge doctoraatsstudente aan de Gentse universiteit. 'Ondanks zijn duidelijk atheïstische visie had hij veel interesse in mijn onderzoek.'

'Hij was altijd erg respectvol, ondanks de verschillen in ons denken. Zo had ik in een column eens kritiek op hem geformuleerd. In plaats van meteen in de tegenaanval te gaan, zoals veel jonge filosofen zouden doen, stuurde hij een uitgebreide mail. Respectvol, met nuance en begrip - 'zo kun je het misschien ook zien'. Op televisie en in interviews kon hij soms cassant zijn, een beetje drammerig misschien. Maar zo heb ik heb niet gekend. In een persoonlijk gesprek maakte de kenmerkende vurigheid waarmee hij kon debatteren plaats voor een bijzondere zachtmoedigheid. Hij was heel warm en menselijk. Een nieuwsgierige geest, dat vooral.'

'Hij heeft een opening gemaakt in het ethische debat in Vlaanderen', zegt de 38-jarige filosofe. 'Dat was zijn grootste belang. Veel politici zijn door hem beïnvloed geweest. Zo kreeg zijn denken een echo in het debat en zelfs in de wetgeving – de euthanisiewet is mede door hem mogelijk geweest. Hij had veel volgers in intellectueel Vlaanderen, ook al nam hij standpunten in die in die tijd niet evident waren.'

'Een geestelijke leegte nalaten zal hij niet. Ik denk niet dat hij met zijn dood Vlaanderen verlaat. Hij heeft misschien geen school en geen groot oeuvre nagelaten, maar hij heeft het denken van zoveel mensen beïnvloed, waardoor hij een blijvende stempel drukt op het debat.'

‘Briljant, maar hij kon ook "gewoon" doen’

Assita Kanko, N-VA-politica

'Hij had me bezig gezien in Terzake, en vond dat ik het goed had gedaan', vertelt politica Assita Kanko (N-VA) over haar eerste contact met Etienne Vermeersch. 'We leerden elkaar kennen via (filosoof) Dirk Verhofstadt, en later schreef hij het voorwoord voor mijn tweede boek.'

'We hebben veel gesprekken gevoerd, en ik mailde hem vaak over actuele onderwerpen', zegt Kanko. 'Hij was een heel grote inspiratiebron, maar ik voelde het ook aan als een vriendschap. Etienne was een briljante man, maar hij kon ook "gewoon" met mensen praten, waar veel intellectuelen alleen op een intellectuele manier kunnen communiceren.'

Volgens de politica is het overlijden van de filosoof een groot verlies voor de vrijheid van denken in Vlaanderen. 'Hij kende zijn dossiers ongelofelijk goed, maar benaderde alles toch met de nodige verwondering. Hij was ook in zoveel geïnteresseerd, telkens ik hem zag, had ik het gevoel dat ik niets wist. Ik moet heel de tijd denken aan het Afrikaanse spreekwoord: "Een mens op leeftijd die doodgaat, dat is als een bibliotheek die in brand staat."'

Kanko wist dat het niet goed ging met Vermeersch. 'Vorige week vroeg ik me nog af hoe het zou zijn met Etienne, en ik nam me nog voor om hem een kaartje te sturen. Ik vind het zo spijtig dat ik hem niet meer heb gehoord, maar zo gaat het spijtig genoeg als mensen overlijden.'

'We moeten zijn voorbeeld volgen', besluit de politica. 'Wat Etienne voor ons gedaan heeft, moeten we ook doen voor onszelf: we moeten vrij durven denken.'

‘Etienne was vooral een trooster’

Nina Van Eeckhaut, advocate

'Ik dacht vorige week nog dat ik spijt zou krijgen dat ik niet meer had aangedrongen om met hem nog eens te gaan eten. Op dat ogenblik was hij waarschijnlijk al gestorven', treurt Nina Van Eeckhaut, die Etienne Vermeersch leerde kennen na de dood van haar vader Piet Van Eeckhaut. 'Het brengt veel oude pijn terug. Het was Etienne die het mooie beeld over mijn vader opriep, dat zo'n verlies van het grote hoofd dat zoveel wist, was alsof een bibliotheek in vlammen was opgegaan.'

'Ik vind het zo moeilijk om de woorden te vinden die hem waardig zijn', reageert de advocate. 'Hij was niet de man van overdreven sentiment, integendeel. Hij zou monkelend kijken, als hij zou horen in welke emotionele bewoordingen ik me stort, net zoals de gedachte die door mijn hoofd gaat: "Allez papa, maak Etienne wat wegwijs daarboven", en dat voor iemand die zich afgekeerd heeft van het geloof.'

'Hij kon de vaderrol niet invullen, maar was wel een raadgever', probeert Van Eeckhaut uit te leggen wat Vermeersch voor haar betekende. 'Hij was iemand die niet veel woorden nodig had om te voelen hoe het met je ging en daar dan heel discreet, maar zonder omwegen op inging. Ik was soms verbaasd over de directheid waarmee hij een probleem kon benoemen, waarvan ik dacht dat hij het niet zou zien.'

De advocate ziet Vermeersch echter vooral als een troostend persoon. 'Zoals ik voor de eerste keer na het overlijden van mijn vader, die mijn schild was tegen de banaliteit, met hem een gesprek kon voeren, was echt troostend. Hij deelde ook een heel verleden met mijn vader, ze kenden elkaar al van hun studies filosofie. Dat was een deel van mijn vaders leven dat ik niet kende, en waarover Etienne me met pretoogjes vertelde. Dat gedeelde verleden creëerde een band en deed me zeer veel plezier. Hij zag papa ook echt graag, en dat maakte het voor mij makkelijk om Etienne op zijn beurt graag te zien.'

'Ik voelde dat zijn appreciatie voor mij groeide', besluit Van Eeckhaut. 'Ik denk dat hij in het begin dacht: "Ik zal maar eens naar haar luisteren", maar af en toe zei hij ook: "aah, verstandig", alsof mijn vader het gezegd zou hebben. Dat deed deugd.'

‘Etienne was de pleitbezorger van de Verlichting’

Dirk Verhofstadt, politiek filosoof

'De impact van Etienne Vermeersch op ons land kan moeilijk worden overschat. Hij behoort bij de belangrijkste filosofen die Vlaanderen ooit heeft gehad', zegt collega en vriend Dirk Verhofstadt, politiek filosoof aan de Universiteit Gent. 'Hij heeft grote invloed gehad op zowel het debat als op de wetgeving in ons land. Maar ook de manier waarop hij dat debat aanging, maakte hem uniek. Er werd daardoor ook naar hem geluisterd, over alle partijgrenzen heen.'

'Op ethisch vlak heeft hij abortus en euthanasie uit de taboesfeer gehaald. Dankzij hem hoeven mensen die ondraaglijk lijden, niet te blijven lijden, en kunnen ze uit het leven stappen. Dat is misschien nog zijn grootste nalatenschap: het recht op zelfbeschikking dat hij geschonken heeft aan alle mensen die lijden.'

'Daarnaast was er zijn inzet voor milieu en dierenwelzijn. Zijn ideeën daarover heeft hij vervat in het boek De ogen van de panda, vervolgt Verhofstadt. 'Ik weet dat hij vorige week nog, enkele dagen voor zijn overlijden, in het nieuws had gezien hoe 12.000 jongeren betoogden voor het klimaat. Hij dacht dat daar een brede maatschappelijke beweging uit kon ontstaan, en was daar ontzettend gelukkig over. En hij schaarde zich uiteraard achter hun ideeën.'

Ten slotte herinnert Verhofstadt, die Vermeersch langdurig sprak voor het in 2011 verschenen boek Dirk Verhofstadt in gesprek met Etienne Vermeersch. Een zoektocht naar waarheid, hem als een pleitbezorger van de Verlichting. 'Hij stond pal achter waarden als de gelijkheid tussen man en vrouw, de scheiding tussen kerk en staat en de neutrale overheid. Denk aan zijn rol in het debat over het hoofddoekenverbod. Vrijheid stond bij hem overigens niet gelijk aan ongebreidelde vrijheid.'

'Vermeersch was een sterke debater, maar ook een zachtaardige man die bijzonder geliefd was bij grote lagen van de bevolking. Er werd daardoor ook echt naar hem geluisterd. Niet het minst bij zijn vele studenten, volgens mij heeft hij in totaal zo'n veertigduizend studenten gehad. Een tweede Vermeersch zal er in Vlaanderen niet snel rondlopen.'

‘Niet altijd juist, maar heel zelden fout’

Johan Braeckman, filosoof

'De levenskwaliteit van Etienne was sterk afgenomen en er was geen beterschap in zicht', vertelt zijn collega en vriend Johan Braeckman over de laatste momenten van de filosoof. 'Hij heeft euthanasie gekregen, omringd door intimi. Ze hebben samen nog een glas gedronken, anekdotes opgehaald en gelachen.'

Vermeersch was begin de jaren zeventig een van de eersten in ons land die zich uitsprak voor het recht op euthanasie. 'Maar hij wou geen statement maken van zijn dood, of een voorbeeld stellen', benadrukt Braeckman. 'Hij had even goed op een andere manier kunnen overlijden. Maar ik ben opgelucht dat het op deze manier kon gebeuren. Er hadden ook andere scenario's kunnen zijn, waarbij hij in coma had kunnen belanden of dement was geworden, zodat euthanasie niet meer mogelijk zou zijn. Etienne stond altijd op zijn autonomie, en had ook graag dat anderen die autonomie opnamen.'

Braeckman kende Vermeersch al sinds zijn studententijd. 'Ik had het geluk om bij hem te kunnen beginnen, eerst met een doctoraat, dan als assistent, en nadien nam ik vakken van hem over. We stonden dicht bij elkaar, woonden ook dicht bij elkaar. Hij was een inspiratiebron en een referentiepunt, ik toetste veel bij hem af, bijvoorbeeld over mijn lessen. Etienne was niet altijd juist, maar was heel zelden fout. Hij bezat veel kennis, ook in de diepte: hij wist zeer veel over veel.'

'Zijn verdienste is zeer groot, niet alleen in de filosofie, maar ook door zijn maatschappelijke impact over thema's als euthanasie en migratie', vervolgt Braeckman. 'Hij zocht altijd naar oplossingen waar ook de meest kwetsbaren goed mee waren.'

De filosoof beseft dat Vermeersch soms scherp en fel overkwam in debatten. 'Maar hij stond er ook op om nadien met iedereen een glas te gaan drinken. Etienne had heel veel vrienden, en mensen vertoefden graag in zijn bijzijn, omdat hij zo grappig was en zoveel anekdotes kon opdiepen. Dat was een belangrijke kant van zijn persoonlijkheid. Er werd soms gezegd dat hij geen empathie had, maar dat klopt niet. Etienne werd gedreven door empathie, maar altijd in combinatie met de ratio.'

'Ik realiseer me nog niet goed dat hij er niet meer is', besluit Braeckman. 'Ik verlies niet alleen een moreel en ethisch referentiepunt, maar ook een vriend die ik al dertig jaar kende.'

‘We hadden een sterk filosofisch meningsverschil’

Wouter Beke, CD&V-voorzitter

‘Etienne Vermeersch en ik zaten zelden op dezelfde lijn, maar niemand kan eraan voorbij dat hij gezaghebbende stem was in Vlaams debat’, zette een eerlijke CD&V-voorzitter Wouter Beke op sociale media. Dat het inhoudelijk niet boterde tussen de twee, is een understatement.

Vermeersch spaarde de CD&V-voorzitter nooit. In 2012 reageerde hij nog fel op het dreigement van Beke om een aantal euthanasie-beslissingen weer terug te draaien. ‘Als hij dat doet, ga ik de rest van mijn leven de boer om ervoor te zorgen dat de CD&V niet eens meer aan het quorum komt. We zullen CD&V overal elimineren. Ik zeg dat met spijt want bij CD&V zitten heel waardevolle mensen. Maar die mensen moeten zich niet laten leiden door een overjaarse, dogmatische fanaticus die is blijven steken in de 19de eeuw. Als de CD&V’ers verstand hebben, zouden ze zeggen nu zeggen tegen die man: zwijg maar, je kent er niets van.’

Ook op het boek van Beke, ‘De mythe van het vrije ik’, reageerde Vermeersch scherp. ‘We hadden een heel sterk filosofisch meningsverschil’, zegt Beke. ‘Vermeersch vertrok altijd vanuit de mens als een puur rationeel wezen. Ik ben een personalist: de mens is rationeel, maar ook concreet en ingebed in een gemeenschap, een geschiedenis, een traditie. Een mens is geen individu die alleen maar rationele beslissingen neemt. Dat meningsverschil kwam vaak tot uiting bij ethische thema’s. In ‘De ogen van de panda’ had hij het in 1988 al over verplichte geboortebeperking. Daar was ik het niet mee eens.’

‘Welke visie later de bovenhand zal halen, zal moeten blijken’, zegt Beke. ‘Ik wil ook niet iedereen verplichten om op dezelfde manier in het leven te staan als ik, maar Vermeersch neigde daar wel vaak toe. Daar hebben we soms over gebotst. Hij heeft ook ooit gezegd: ouders die een kind met een handicap op de wereld zetten, maken de foute keuze, want dat kost de maatschappij handenvol geld. Dat vond ik heel stigmatiserend. Maar ook al was ik het vaak oneens met hem, hij had de ambitie om te kijken naar de mens en de samenleving. En zoals Einstein zei: een avond waarop iedereen het eens is, is een verloren avond.’

‘Hij was de antithese van de arrogantie’

Othman El Hammouchi, student-filosoof en auteur

'Nooit bood iemand op zo'n hoge leeftijd een jongeman als ik zo'n luisterend oor als de professor', zegt Othman El Hammouchi, die Vermeersch voor het eerst zag in een televisiedebat over de hoofddoek. Haaks als zijn eigen levensbeschouwing als moslim op die van de vrijzinnige Vermeersch stond, verdiepte hij zich toch – of juist daarom – in diens Over God (2016). Ze leerden elkaar persoonlijk kennen, Vermeersch nodigde de jonge student bij hem thuis uit en er volgde een intensieve correspondentie.

Ze bleven het over zowat alles oneens, maar toch voerden ze geen dovemansgesprek. 'Hij was een toonbeeld van hoe je totaal en tegelijk beschaafd van mening kunt verschillen. Hij was de antithese van de arrogantie. Zijn fundamentele bekommernis was niet om gelijk te krijgen, maar om de waarheid te achterhalen.'

Het gat dat Vermeersch achterlaat, is te groot om te vullen, vindt El Hammouchi. 'Maarten (Boudry, red) is een waardige verdediger van de school van de professor, maar niemand kan aan zijn erfenis tippen.'