Amerika valt uit elkaar: "I'm mad as hell, and I'm not going to take it anymore!"

De verdeeldheid tussen links en rechts was nooit zo groot. Alles is tegenwoordig binair: wit of zwart, zout of zoet, honing of azijn. De Vlaamse denker en schrijver David Van Reybrouck schreef al in de herfst van 2016 dat het knettergek is om een reëel onbehagen weg te zetten als een gebrek aan fatsoen, als dommigheid en idiotie.

Volgens cultuurhistoricus Van Reybrouck is er te veel misprijzen van de elite tegenover gerechtvaardigde woede. Je moet niet boos zijn op die kiezers, maar wel op de populistische volksmenners die hun razernij misbruiken. Hoe meer je woedende burgers negeert, hoe harder ze zullen schreeuwen. Tegelijk is het ook waar dat de emoties in deze tijd vaak erg hoog oplopen, terwijl het begrip over hoe de wereld echt in mekaar zit erg zwak is. 

Er circuleert veel angst en vrees en brutaliteit. Het deprimeert, voor wie er goed naar kijkt en luistert. Het schouwspel is vermoeiend, niet alleen voor wie gehaat wordt en beschimpt, maar ook voor de haters zelf. We leven in meedogenloze tijden. Zovelen zijn op zoek naar troost. In de hoofdpunten van de nieuwsbulletins regeert de onvriendelijkheid van de wereld. 

Dit is een tijdperk van haat en nijd. Ontevredenheid raast als een tornado over Amerika. Dit is politiek: feiten helpen het ongenoegen niet. Het Amerikaanse politieke bestel is verlamd. Het springt van de ene crisis naar de andere, van de ene government shutdown naar de andere. De twee partijen, Republikeinen en Democraten, staan verder van mekaar af dan ooit. Soms lijkt het op het begin van een tweede Burgeroorlog. De ideologische polarisatie is brutaal. De media in Amerika bieden vooral ruimte aan de meest luidruchtige en radicaalste stemmen. 

Trumpsupporters beschimpen voortdurend de pers: fake news, lying New York Times. Er wordt niet meer geconverseerd, er wordt heen en weer gejouwd. Democratische supporters vallen Republikeinse politici lastig aan hun huizen, op luchthavens, in de lift, of op restaurant. Republikeinse aanhangers noemen hen mobs, gespuis.

Allerhande samenzweringstheorieën doen dan weer de ronde in Republikeinse kringen. Miljardair George Soros zou vrouwen betalen om te protesteren tegen de benoeming van rechter Brett Kavanaugh. De Democraten zouden betalen om een migrantenkaravaan vanuit Honduras naar de VS te laten stappen. Of andersom: de Republikeinen hebben hen betaald, om illegale immigratie in het nieuws te krijgen en zo de publieke opinie te manipuleren. En dat gaat zo maar door.

(Lees voort onder de foto.)

De vijandschap is redelijk extreem. De conversatie is min of meer gestopt. De één zegt A, dus zegt de ander B. Het compromis is dood. De woede, de scheldpartijen, het wederzijdse wantrouwen zijn schrikwekkend. Ik heb dat vele keren gezien op campagnemeetings. Het gaat bijna nooit over de eigen ideeën, maar altijd over de walging tegenover de ideeën van de andere zijde. Het lijkt wel oorlog.

De brug tussen de twee partijen lijkt wel ingestort of er wordt dynamiet onder gelegd. Beide partijen lijken eropuit om de ander te vernietigen en te beschimpen. Er lijkt geen vertrouwen meer in de politiek als redmiddel voor de samenlevingsproblemen. Dat zou ons bang moeten maken. 

Vroeger probeerden partijen de kiezer in het midden te verleiden. Nu gaat elkeen voor zijn radicaalste achterban. Niemand rijdt nog in het midden. Daar word je van de weg gemaaid. Zoals de dichter W.B. Yeats schreef: "The center will not hold". Zo krijg je een klimaat waarin extreme aanhangers van de ene partij bombrieven sturen naar de andere kant. De conversatie is gestopt. Extreme achterdocht regeert. Amper tien procent van de Amerikanen gelooft nog in de politiek. Iemand zei me in Ann Arbor, Michigan: “Die shitshow in Washington moet stoppen, het tweepartijensysteem werkt niet meer”.

Het voelt als een uppercut uit de onderbuik van de samenleving. De consensus verschuift richting onverdraagzaamheid. Het misprijzen van de elite tegenover de kleine man is als een boemerang teruggekeerd. Mensen wegzetten als deplorables helpt niet. Angst en nijd zijn de aandrijfmotoren van het politieke leven. En net diegenen die tolerantie prediken, en openheid, proberen nu op hun beurt ook angst te stoken. Velen lijken hun verstand kwijt. Wie blijft nog het overzicht bewaren, wie blijft nog koelbloedig en kalm? Angst is altijd een slechte raadgever, maar hij regeert nagenoeg overal. 

Dit is het probleem: er zijn geen zekerheden meer. Instabiliteit en populistische onrust vormen de nieuwe wereldorde. Rebellie tegen globalisering, angst voor immigranten en wantrouwen voor traditionele politici. Te snel voortschrijdende technologische vooruitgang. Dat is de cocktail. De kolkende economie verandert de cultuur en de sociale omgeving. Overal kookt het van de onrust.

In de VS is er nog méér commotie op komst, nu speciaal aanklager Robert Mueller zijn onderzoek afrondt naar bemoeienis van Rusland in de Trumpcampagne. Misschien komen er nog méér onderzoeken naar de president. Misschien komt er wel een afzettingsprocedure. Who knows? “It won’t stop till you wise up,” zong Aimee Mann ooit bijna profetisch. 

Het gaat niet meer over links tegen rechts, of progressief tegen conservatief. De bevolking is in permanente staat van ontevredenheid over hoe de wereld evolueert. In de VS heeft dat geleid tot een diepe scheuring tussen stad en platteland, tussen verleden en toekomst. De succesvolste leiders wijzen naar het verleden als de utopie van morgen.

Het verzet lijkt leiderloos, schrijft Dan Balz in The Washington Post. Het establishment staat machteloos toe te kijken. Het wantrouwen van grote delen van de bevolking gaapt diep in de afgrond. Het lijkt wel alsof de samenleving bezig is uit mekaar te vallen. “The center will not hold. Things will fall apart. Mere anarchy is loosed upon the world.” Soms denk ik: ik ben aan het kijken naar de zelfmoord van de Amerikaanse democratie.  

(Lees voort onder de foto.)

Laten we mekaar niets wijsmaken: de wereld is al een hele tijd op drift. Lang voor Trump op het toneel verscheen. Trump werd wellicht net door deze tijdgeest gekatapulteerd naar het Witte Huis. Net de onrust bracht hem naar de macht. De onrust was zijn voedingsbodem. Daar gedijt hij. Niemand die weet waar het gaat eindigen. Dat is nog het meest beangstigende van allemaal. 

Kijk, vier jaar lang zag ik herdenkingen passeren over de Eerste Wereldoorlog. Weten we eigenlijk wel wat we herdachten? Hebben we dan niets geleerd? Denken we dan echt niet na? We zien de herdenkingen als evenementen die een ver vervlogen geschiedenis in herinnering brengen, iets uit een vreemde, andere wereld. Iets wat niet of nooit meer kan gebeuren.

Terwijl de voortekenen van het naderende onheil zich voor onze neus afspelen. Wake up, world! Herdenkingen zouden ons denken en handelen moeten alarmeren. “The ceremony of innocence is drowned. The best lack all conviction, while the worst are full of passionate intensity. “ Onze tijd samengevat door W.B. Yeats, Nobelprijswinnaar voor de Literatuur, in 1923!

Vaststelling: de vooroorlogse generatie is uit de politiek verdwenen. Ja, er is nog Jimmy Carter, die veertig jaar geleden waarschuwde voor de crisis van het vertrouwen. Hij is bijna 95. Jimmy Carter en zijn generatie, de generatie die wist wat oorlog is, wat vrijheid en onvrijheid was. Een generatie die wist wat het verstoren van een bestaande wereldorde tot gevolg kan hebben: méér eigenbelang, méér tribalisme, méér kans op oorlog en ellende. Die generatie - de generatie van de voorzichtigheid - kwam op 30 november 2018 weer even tot leven.

Met de dood van George H.W. Bush kwam heel even de nostalgie naar boven. De nostalgie naar de gentleman-president, naar de voorzichtigheid, de prudentie. Het was een generatie die wist hoe broos alles is, hoe snel de wereld richting tragedie kan afglijden.

Daarom was Bush iemand die er in zijn tijd voor koos om de Sovjets niet te vernederen na de ineenstorting van het Oostblok in 1989. Dat was slim en emotioneel intelligent. Daarom was de eerste Golfoorlog niet gericht op het omverwerpen van de bestaande orde. Het was een oorlog om het internationaal recht te beschermen, een actie gericht tegen de invasie van één land door een ander (Irak versus Koeweit). Het was geen oorlog gericht op regimeverandering. 

Stabiliteit was nog een deugd toen, een verlangen zelfs. De generatie van voor de Tweede Wereldoorlog was een generatie die de ellende had meegemaakt van een wereldbrand. Vandaar de hang van die generatie naar mildheid en omzichtigheid. Een generatie die orde en sociale vooruitgang – terecht – niet vanzelfsprekend vond.

Het politieke extremisme van vandaag, de verbrokkeling van het compromis en de vervlogen herinnering aan oorlog zijn wellicht te wijten aan de korte lengte van ons collectieve geheugen. Het geheugen lijkt min of meer verdampt. Onze tijd lijkt in acute dementie gehuld.

Wilde ideeën, ja zelfs utopieën, floreren weer, met alle gevaren van dien, net als in de jaren die vooraf gingen aan de verwoestende wereldoorlog. De oorlogservaring had altijd een enorm dempende werking op extremisme, schreef The Financial Times onlangs.

Het wegdeemsteren van de levendige herinnering aan zo’n desastreuze oorlog geeft vandaag weer ruim baan aan gevaarlijke, extreme ideeën. Zoals Koert Debeuf – voormalig adviseur van ex-premier Verhofstadt – zich in zijn sombere boek afvraagt: Why War is Coming (2018). Hopelijk krijgt Debeuf ongelijk met zijn pessimistische voorspelling. 

Waarom heeft Amerika – en de rest van de Westerse wereld – zich eigenlijk tegen de heersende elites gekeerd? Wel. De kern van de democratie is vertrouwen. We gaan naar de stembus en vertrouwen een kleine groep die ons vertegenwoordigt. Enkelingen vertegenwoordigen miljoenen mensen.

Daar heb je dus vertrouwen voor nodig. Dat is de basis van alles: vertrouwen. Dat is het leidende principe waarop ook de Amerikaanse democratie steunt. Het delegeren van macht door vertrouwen. Dat vertrouwen is zoek, en dus wankelt het hele systeem. De kiezer keert zich meer en meer tégen de democratie. Amerikanen zijn het vertrouwen kwijt in hun vertegenwoordigers. Ze geloven dat ze hun macht misbruiken of corrupt zijn. 

Als politici niet meer worden vertrouwd, dan ook niet langer de andere experts aan wie maatschappelijke taken zijn toevertrouwd: journalisten, economen, bedrijfsleiders, ambtenaren, leraren, kerken en overheden. De democratie kan maar werken als een complex web van vertrouwen. Als dat vertrouwen stokt, dan is er een vet probleem. Daar zitten we nu. Soms krijgen mensen het gevoel dat de samenleving, de politiek, de media, de economie en de bedrijfswereld samenspannen tegen hen. Het gevoel dat de elite tegen hen samenzweert, hen collectief naait. Dàt gevoel. 

De erosie van het vertrouwen raast in ijltempo voort. In Amerika, in Europa. Het vertrouwen is zo laag gezakt dat miljoenen burgers het politieke en openbare leven als één groot bedrog beschouwen. Vooral politiek, economie en journalistiek liggen zwaar onder vuur. Waarom is dat vertrouwen zo afgenomen? Het is een combinatie van technologie en marktkrachten. Neem nu de digitale revolutie. Die heeft het simpel gemaakt om alternatieve waarheden de wereld in te sturen. Die alternatieve feiten bevestigen velen in hun wantrouwen. 

Is het de opstand van de achterblijvers die woedend zijn over de groeiende ongelijkheid en de globalisering? Gaat het over verlies van identiteit door immigratiegolven en nieuwe volksverhuizingen? Tussen haakjes: heel de geschiedenis is één lange volksverhuizing. Amerika is het resultaat van alleen maar immigratie. We moeten ermee ophouden te doen alsof alles nieuw is en nooit eerder vertoond. De eerlijkheid van politici, journalisten en overheden wordt niet meer geloofd. Wie gelooft eigenlijk nog iets? Wie gelooft wie nog?

Eén van de grootste raadsels van deze tijd is dat het weggevreten vertrouwen in de elites net wordt aangemoedigd en uitgebuit door figuren van een dubieus moreel allooi. Figuren die vaak veel en veel rijker zijn dan de technocraten en politici die zij bestrijden. Kijk maar naar Donald Trump: een zelfverklaarde miljardair die rijk werd door schunnige deals, en samenwerking met de Italiaanse en Oost-Europese maffia. Een New Yorkse vastgoedmakelaar die heel veel van zijn flats in zijn Trumptorens verkocht aan Russische oligarchen en maffiafiguren. Ethiekloos. Amoreel. De woordenschat van de dikke portefeuille. Money talks. No questions asked. 

Zijn autoriteit ontleent Trump niet aan zijn morele leiderschap, maar helemaal aan zijn vermeende bereidheid om de corrupte politieke klasse en de journalisten buiten te sjotten. De stroper heeft zichzelf met succes tot boswachter benoemd. Met demagogen gebeurt dat vaak: ze worden verdedigd en op handen gedragen door diegenen die door de demagogen eigenlijk het meest geminacht worden. Trump bijvoorbeeld bewondert vooral mensen met geld, net iets wat zijn kernaanhangers niet hebben.

Trump heeft zijn regering volgestopt met multimiljonairs en toch presenteert de Amerikaanse president zich als de kampioen van de kleine man. Het is en blijft een opmerkelijke prestatie. Hij wil de bestaande ziekteverzekering afschaffen, de door de overheid gerunde goedkope zorg terugschroeven, en hij biedt niets aan in de plaats. Daar is een woord voor: volksverlakkerij. De aanvallen tegen de pers zijn eigenlijk geen aanval tegen de media zelf. Het zijn aanvallen van een demagoog tegen het recht op vrije informatie voor de gewone burger. Trump zegt het zelf: "Hoe meer ik de pers aanval, hoe minder de mensen de pers nog zullen geloven."

Progressieve burgers zeggen vaak dat populisten geen oplossingen bieden voor de problemen die ze beschrijven of waar ze op teren. Dat is zeker waar. Donald Trump heeft het moeras van Washington geenszins drooggelegd of het lobbynetwerk ontmanteld (zoals hij beloofde). Integendeel.

Bedrijven in Amerika (en ook in de EU) maken elke dag gebruik van lobbyisten om zich toegang te verschaffen tot de politiek. Eigenlijk zijn lobbyisten in DC specialisten die erg goed betaald worden om Afgevaardigden en senatoren te beïnvloeden of zelfs om te kopen. Het lijkt op corruptie die een mooi jurkje heeft aangetrokken. Het is een vast onderdeel van het hogere bedrijfsleven. Het is overigens niet alleen legaal, er valt ook nog een keer grof geld aan te verdienen. 

De lobbyisten van K Street in DC – vaak voormalige politici, zelfs ex-ministers – zijn de waterdragers van de grote oliefirma’s, de farmaceutische industrie, de wapensector, de autoproducenten, de bankiers op Wall Street en de sigarettenfabrikanten. Het is vaak kapitalisme zonder geweten.

Zo slaagt de chemische industrie er nog altijd in om giftige bijwerkingen voor werknemers te verdoezelen door wetgeving tegen te houden die strengere controles mogelijk maakt. Iedereen zou dat soort praktijken een schande moeten vinden. Het is daarentegen de alledaagse, geïnstitutionaliseerde corruptie. Elke dag gebeurt het. Elke dag. Morele schijnheiligheid is het.

Hoe kan een land verwachten dat burgers nog enig vertrouwen hebben in recht en rechtvaardigheid? Veel (achteruitgestelde) burgers zijn het zo beu als koude pap. Zo worden dus gele hesjes en Trump-supporters geboren.  

Nee, Trump heeft het moeras niet gedregd. De oude mores bestaan nog steeds. Maar de tegenstanders van Trump missen het punt. Ze snappen niet hoe de retoriek van populisten werkt. Demagogen knagen aan het basisvertrouwen in de democratie, namelijk het geloof in een beleid dat het algemeen belang nastreeft en de feiten die in de media komen beschouwt als een valabele weergave van de realiteit. Dat is wat (pseudo)-populisten doen.

Daarom vallen Trump en consoorten de "diepe staat" aan, de politieke partijen, de mainstream media, big business en de instellingen, inclusief de rechterlijke macht. Ze blijven erop hameren, elke dag: dat het publieke leven één en al bedrog is. Helaas: helemaal ongelijk hebben ze niet. Daarom vallen demagogen ook voortdurend alle vormen van expertise en autoriteit aan. Met altijd dezelfde onderliggende gedachte: dat politiek, journalistiek, rechters en instellingen allemaal één pot nat zijn, en vergeven van de corruptie en de verborgen agenda’s. 

Het verlies van het vertrouwen in Amerika is verre van nieuw. Eind 19e eeuw kwamen de boeren in opstand tegen almachtige spoorwegmagnaten. Ik herhaal: het populisme van Trump komt niet uit de lucht vallen. Laten we dus ook ophouden de wereld voor Trump te beschrijven als een aards paradijs, waarin alles op wieltjes liep, rechtvaardig was en fatsoenlijk. Geenszins!

Dit soort populisme begon 40 jaar geleden al, met de triomf van het zakenleven over de rivalen bij de vakbonden en over de regelgevers bij de ambtenarij. Thatcher, Reagan, Clinton, Blair en Co zijn de eigenlijke architecten van de ellende van vandaag. Daar is geen weg naast. Volgens de Amerikaanse socioloog Thomas Frank is het presidentschap van Trump maar één enkel hoofdstuk in deze lange, vuile historie. We leven dus niet in een populistisch moment. Het is één ogenblik in een lange tocht. 

Tussen haakjes: populisme is niet altijd een rechts fenomeen met een racistisch of nativistisch "eigen-volk-eerst"-randje. In de jaren 30 van de vorige eeuw was Amerikaans populisme pro-arbeider, en pro-samenwerking tussen zwart en wit. Denk aan Eugene Debs. Denk aan Huey Long in Louisiana. Het populisme van Jesse Jackson in de jaren 80 van de vorige eeuw werd zelfs een Regenboogcoalitie genoemd. Populisme betekent letterlijk dat je strijdt voor het volk. Het is het pseudo-populisme dat we moeten vrezen. Het neppopulisme. 

Het is de economische stilstand van de grote Amerikaanse massa die Trump mogelijk maakte. Groeiende ongelijkheid en de verdamping van de middenklasse speelden een grote rol. Veel leiders voor Trump bleven stekeblind en toondoof voor het lijden van hun landgenoten. Neem zelfs ook maar Obama. Het spijt me, maar ook hij liet de vakbonden in de kou staan. Nog maar 7 procent van de Amerikaanse werknemers is vakbondslid.

Obama liet de bankiers op Wall Street ongestraft voor hun fraude en bedrog die leidden tot de grote financiële crisis. De Democratische Partij koos onder Bill Clinton voor een derde weg. De partij vergat haar basis, wilde af van het linkse imago, sloot handelsakkoorden die de arbeiders schade berokkenden, bespaarde op de sociale vangnetten, en werd onredelijk hard in de opsluitwoede en de strijd tegen alle vormen van criminaliteit. Het was onder Clinton dat heel veel doodstraffen werden uitgevoerd en de gevangenispopulatie explodeerde. De compassie aan de linkerzijde verdween. 

Blair deed exact hetzelfde met New Labour in Groot-Brittannië. Socialisten vervelden tot (elitaire) salonsocialisten die hun geld op de beurs belegden. Alles voor de aandeelhouders, bijna niets voor de labeurende werknemers. De Democraten in Amerika en de sociaaldemocraten in Europa verloren de voeling met de gewone man.

Er is dus een rechtstreeks verband tussen de Democraten die hun eigen basiswaarden verloochenden en de opkomst van Trump (en Sanders). Daarom switchten ze massaal van Obama naar Trump in de oude industriegordel van de VS. Trump doet intussen alsof hij zich het lot van de gewone man aantrekt. Daarom is Trump geen echte populist, maar een pseudo-populist, een demagoog. 

Het bestaande systeem in de Amerikaanse democratie is een ingenieus netwerk van checks and balances. De ene macht controleert de andere, houdt broze machtsevenwichten in stand, zodat niemand de almacht kan uitoefenen. Niemand heeft een machtsmonopolie.

Door al die checks and balances apart aan te vallen, ondermijnt Trump de instellingen, en probeert hij alle macht in zijn handen te krijgen. Hij presenteert zich als de enige redder des vaderlands, als de eenzame Don Quichote die vecht tegen alle slechteriken (alle anderen). In de praktijk streeft Trump naar een Trumpocratie, als een soort despoot van de natie. Controlevrij en teugelloos. 

Donald Trump doet dat door alle instellingen, de politiek, de ambtenarij, de rechters, de journalistiek op één hoop te gooien als de vijanden van het volk, de dwarsliggers van de elite. De elite die ons beliegt en bedriegt, zegt hij. Trump zaait twijfel over de integriteit van alle anderen (behalve hemzelf).

Door hun aard helpen de sociale media zijn zaak ferm vooruit. Sociale media werken als ongecontroleerde deeltjesversnellers die de contradicties van de populist niet langer blootleggen. Want traditionele media worden niet langer geloofd. We leven in een tijd waarin de journalisten als de leugenaars worden aangemerkt. We leven in een tijd waarin pathologische serie-leugenaars zoals Trump als authentieke, recht-voor-z’n-raapse kerels worden beschouwd, omdat de anderen nog minder geloofd worden. Faut le faire!

Bill Clinton, George W. Bush en Tony Blair waren allen een beetje afgeborstelde professionele politici, gehaaid in het strategische verbergen van de waarheid. Denk aan de leugens van Blair en Bush jr. over de Irakoorlog in 2003, en de massavernietigingswapens die er niet bleken te zijn. Leugenaars achter onze rug om.

Trump verzint ook veel feiten – naar eigen wensen en goeddunken – maar hij wordt door zijn kiezers niet beschouwd als afgeborsteld of gepolijst. Hij wordt ervaren als iemand die onomwonden (zijn) waarheid vertelt, niet als een verborgen leugenaar. Hij zegt het zoals het is, wat hem een soort van geloofwaardigheid verleent die traditionele politici ontberen. 

Je zou eigenlijk kunnen zeggen dat het dankzij de verborgen leugens is van Clinton, Bush jr, Blair, Obama en alle anderen dat Trump aan de macht is kunnen komen. Rechts populisme voedt zich met het compleet weggerotte vertrouwen in de machten die ons besturen.

In Groot-Brittannië was het schandaal over de excessieve uitgaven en kosten die parlementsleden onterecht in rekening brachten een bepalende factor die leidde tot de totale erosie van het vertrouwen in de traditionele politiek, die in de zomer van 2016 tot brexit zou leiden. Fatsoenlijke, gewone burgers waren en zijn gedegouteerd door de graaizucht. Terechte walging, bij momenten. 

We leven in een tijd waarin alles van de wereld-zoals-hij-was op de schop moet. Soms is dat een uitstekende zaak. Neem nu de zwarte piet-discussie. Zwarte piet als dienaar, als zwarte knecht van Sinterklaas. Weg ermee! Als kind stond ik daar nooit bij stil. Ik groeide op in een tijd waarin we nog zilverpapier spaarden voor "de zwartjes". In ons tijdsgewricht is zo'n woordenschat en zo'n denkwijze niet meer denkbaar. Zo praat je niet over evenwaardige medemensen. Niets minderwaardige, onderdanige zwarte in een negerhut.

Identiteitsdiscussies zijn belangrijk, maar hebben belangrijker zaken verdrongen. Helaas domineert dat soort discussies – hoe belangrijk ze ook zijn – de realiteit die niét wordt aangepakt. De toestand op het terrein in Amerika: de verkommerde en verkankerde binnensteden, de chronische achterstelling en discriminatie van zwarte Amerikanen. 

De ontmenselijking van elke vluchteling en immigrant: slechteriken, profiteurs, verkrachters en criminelen. Zo’n vocabulaire vernietigt elk mededogen, elke medemenselijkheid. Een gevaarlijke denkwijze: één keer je mensen als onkruid beschouwt, dan ligt de weg naar volkenmoord open. Zo verging het Rwanda in 1994, een kwarteeuw geleden. Links moet dus prioriteiten stellen: iets doen aan de rauwe realiteit of politiek correcte discussies voeren? 

Het decennium van de ontevredenheid, daarin leven wij. Alles zoekt zich een weg naar buiten, ook de feiten die normaal het daglicht niet zien. Daarom droeg ook Wikileaks onmiskenbaar bij tot een gevoel van rot en bederf in de schimmige politieke en militaire wereld. "Zie je wel, hoe iedereen ons voortdurend bedriegt!". Dat gevoel.

Toen het lek van veel van die onsmakelijke geheimen achter de tralies ging (Bradley, nu Chelsea Manning) droeg dat nog méér bij tot het wantrouwen in het bestaande bestuur.

Dat president Obama Edward Snowden zwaar wilde straffen voor het lekken van afluisterpraktijken van de NSA, en de terugkeer van Snowden naar de VS tegenhield, liet bij Amerikaanse burgers het wrange gevoel achter dat de klokkenluiders zwaarder worden gestraft dan de praktijken die worden aangeklaagd: het onvoorstelbaar diplomatieke gekonkel, het ongehoorde gespioneer in ons aller levens, en de grove schending – achter onze rug om – van onze privacy. 

In Groot-Brittannië moest News of the World van Rupert Murdoch de deuren sluiten, nadat was gebleken dat de krant telefoons had gehackt en onwettig afgetapt, en vuilnis hadden doorzocht van hun slachtoffers. Weg, vertrouwen in de pers. Weg ook, het vertrouwen in de banken, toen bleek dat in de Londense City rentes werden gemanipuleerd tussen banken onderling, de Liborrente. Ronduit crimineel gedrag was het. 

De conclusie voor veel kiezers was helder: het zijn allemaal oplichters, wat ze verkopen is allemaal gebakken lucht, en ze doen niets anders dan zichzelf verrijken. Die conclusie bleef in de achterhoofden doorwoekeren en voort etteren. Het BBC-schandaal met de pedofiele presentator Jimmy Savile sloeg het resterende greintje vertrouwen helemaal weg. Honderden slachtoffers, tientallen jaren lang, en niemand die het wist? Komaan! Al die onfrisse zaken wakkerden het populisme aan of ondermijnden het vertrouwen in instellingen als de EU of de euro.

De Grieken bleken ook nog een keer de boel belazerd te hebben bij de invoering van de euro. Iedereen had het eigenlijk vooraf geweten. Het werd alleen een vet probleem toen het uitkwam en de Griekse crisis schokgolven stuurde doorheen de Europese financiële markten. Het was het begin van de ontrafeling in het geloof in de EU. 

#MeToo creëerde nog een nieuwe breuk in het vertrouwen. Voortaan zijn alle mannen met macht verdacht. Veel mannen vielen van hun voetstuk en bleken seksuele roofdieren, vooral mannen in een machtspositie. Wie kan je eigenlijk nog vertrouwen? Wie is nog integer? Wie gelooft die mensen nog? 

Ook het bedrijfsleven belazerde de boel. British Petroleum bleek noodzakelijke investeringen niet te hebben gedaan om de veiligheid van zijn boorplatform Deep Water Horizon te garanderen. Grote baas Tony Hayward kon in de lente van 2010 alleen maar een jammerklacht afsteken op tv. “I want my life back!” Hij wou zijn leven terug, terwijl tientallen miljoenen liters olie maandenlang – live op tv - in de Amerikaanse Golf van Mexico vloeiden, en vissen en vogels spartelden voor hun leven. 

Jaren later bleek dat Volkswagen knoeide met zijn CO2-uitstootnormen. Grote baas Martin Winterkorn werd de laan uitgestuurd. Met zo’n lawine aan bedrijfsschandalen nam vreemd genoeg ook de interesse in de politiek toe: een ideale voedingsbodem voor pseudo-populisten die teren op woede en ontevredenheid. 

Met het losbreken van alle schandalen dook ook een nieuw soort feiten op. Feiten die niet in de media kwamen, maar ons bereikten langs alternatieve weg: gelekte archieven via Wikileaks bijvoorbeeld. Feiten die de diepste angsten bevestigen en daardoor nog meer boosheid uitlokten, nu de ergste vermoedens ook nog een keer waar bleken te zijn.

Hebzucht en oneerlijkheid kwamen almaar vaker aan de oppervlakte en werden wereldwijd verspreid via snelle technologie en sociale media. De woede ging luider klinken. En als de straf in de perceptie ontoereikend is, krijg je ook slogans als “Lock her up!” Dat ging over Hillary Clinton, voor velen de belichaming van alle verwerpelijke aspecten van de elite: te lang te veel macht, eigengereid, compleet de voeling met de basis kwijt. Ze was de ideale schietschijf voor Trump en zijn volgers. Dat net zij de kandidate was voor de Democraten, droeg ongetwijfeld bij tot de overwinning van Trump. Ook daar moeten we eerlijk in zijn. 

Ook de mainstream media kwamen steeds meer onder vuur, schreef socioloog William Davies enkele maanden geleden in de krant The Guardian. "Soms schurken media al te dicht aan tegen de politici, waardoor ze al vlug in een wurggreep van medeplichtigheid komen te zitten, waardoor ze ook als onbetrouwbaar worden bestempeld."

Ik denk dat dat helaas een beetje waar is. Zoals de Amerikaanse politiek geschokt is over een telefoon met de Russische ambassadeur, maar intussen lekker geschenken aanneemt van lobbyisten. Geen wonder dat deze burgers vervolgens sympathiseren met Donald Trump en hem eerlijker vinden dan diegenen die hen moreel veroordelen (terwijl ze zelf al te vaak de boel belazeren). De stuitende hypocrisie in de wereld is zo’n beetje de hoofdoorzaak van ons populistische tijdperk. 

Dat is de paradox. Trump is zo ongeveer de grootste openlijke leugenaar-president ooit, maar tegelijk is hij ook zowat de eerlijkste president ooit. Trump durft openlijk en naar waarheid te zeggen dat ethische overwegingen amper een rol spelen in de verhouding tussen staten. Na de moord op journalist Jamal Khashoggi zei Trump dat de zakendeals met Saudi-Arabië gewoon moesten doorgaan, ondanks de misdaad die was gepleegd. Niemand voor hem zou dat hebben durven te zeggen, al deden zijn voorgangers in de praktijk net hetzelfde. In de internationale politiek zijn geen vrienden of vijanden, alleen belangen, zei Lord Palmerston. Right!

Kijk, in de jaren 70 van de vorige eeuw vroegen de bazen van Exxon, Mobil en Texaco aan president Nixon om niet te openlijk zijn steun te betuigen aan Israël om Saudi-Arabië niet brutaal voor het hoofd te stoten en de oliedeals te beschermen. Dus arrangeerde minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger de wapenleveranties aan Israël lekker in het geheim.

Trump is daarin dus eerlijker, openlijker en rauwer. Daarom krijgt hij ook de wind van voren. Trump durft openlijk onfatsoenlijk te zijn, en daarom zien zijn aanhangers hem als een eerlijke leider. Zijn voorgangers beschouwen ze als hypocrieten, die lippendienst bewezen aan moreel hoogstaande doelen, maar voor de rest precies deden als Trump (maar dan achter de rug om). Trump zegt eigenlijk hoe de wereld echt werkt, onomwonden. De anderen zetten een beschaafd masker op. Ja, de hypocrisie heeft voor een flink stuk bijgedragen aan het succes van pseudo-populisten. 

De schijnbare eerlijkheid van Trump heeft ook een donkere kant. Alles kan en mag nu worden gezegd. De laag fatsoen, de beleefdheid, de beschaafde omgangsvormen, verdwijnen snel. Trump is roekeloos, hij verdraait voortdurend de feiten, hij overdrijft, trapt na op Twitter, lijkt geen enkel moreel kompas te hanteren. Zo legitimeert hij racisten, neonazi’s en antisemieten. Trumps eerlijkheid heeft de donkere krachten die lange tijd onder een stolp zaten, vrij gelaten. De putdeksels zijn gelicht. De beerputten liggen open. De rauwe ranzigheid die verborgen bleef, of naar de uithoeken van de samenleving was verbannen, heeft weer ademruimte gekregen.

Door de massale benoeming van conservatieve Trumprechters wordt de rechterlijke macht in de VS steeds plooibaarder. Trump lijkt écht wel het symbool van de teloorgang van een land, hoe hard zijn aanhangers ook USA! USA! USA! scanderen, of Make America Great Again. Als waarnemer denk ik soms: hoe kan zo’n dysfunctioneel land de wereld leiden? Zo veel ongelijkheid, zo veel binnenlandse problemen, zo’n polarisatie. 

Ook bureaucratieën zijn vandaag overal in de Westerse wereld aangeschoten wild. Miljoenen documenten worden zomaar op straat gegooid en publiek gemaakt. Dat is goed: no more secrets. Het vreet ook nog een keer het vertrouwen aan: wat gebeurt er toch allemaal achter onze rug om? De Panama Papers zijn daar een goed voorbeeld van. Ook de legitimiteit van administraties vertoont grote barsten. Ook daar is het vertrouwen steil naar beneden gedoken.

Zijn alle schandalen die naar buiten stromen wel accuraat voor ons beeld van de wereld? Natuurlijk niet. Ze halen het uitzonderlijke, het negatieve, het vuile naar boven. Het is goed dat we streven naar een nultolerantie voor schandalige praktijken, maar ze vermorsen wel het grote plaatje. Ze schetsen het beeld van een wereld op drift, een wereld waarin alles en iedereen rot is van binnen. Dat alles gedreven wordt door leugens.

Nu, over de menselijke natuur moet je nooit al te optimistisch zijn. Maar dat is van alle tijden. Door de komst van de media wordt al het negatieve uitvergroot en uit zijn ware proporties getrokken. Klokkenluiders en lekken over mistoestanden hebben een geloofwaardigheid verworven die vele keren die van de vroegere rapporteurs van de wereld overtreft: de experts, de ambtenaren, de journalisten, en de politici. 

En zo vallen populisten zoals Recep Tayyip Erdogan in Turkije, Viktor Orbàn in Hongarije, Jair Bolsonaro in Brazilië en Donald Trump in de VS ook de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht aan, en die van de media, uit naam van het volk.

En ja, Trump heeft gelijk: er zijn wel degelijk Trumprechters, Obamarechters, en Bushrechters. Dat krijg je als je de rechterlijke macht tot het voorwerp maakt van politieke benoemingen of verkiezingen.  Dat lijkt me een constructiefout in de Amerikaanse democratie, die dringend moet worden rechtgezet. Kijk, vroeger was de gedachte dat de waarheid in de doofpot werd gestopt het domein van samenzweringstheorieën. Nu is het mainstream geworden, heel gewoon, om in complotdenkers te geloven.

De sociale media versterken nog dat gevoel. Zo ontstaan echokamers. Het wordt moeilijk om de ander nog te bereiken als er een dikke muur staat tussen de verschillende gedachtenkamers. De cadans van de slogans neemt het over van de rede, en dus ook van de vrede. 

Massa en macht. Elias Canetti schreef er uitvoerig over in 1960. De eenzaamheid die ons als individu kenmerkt. Mensen die hun eenzaamheid in deze tijd bestrijden door deel uit te maken van een groep, desnoods een groep die vecht tegen een andere groep. Schild en Vrienden, een groep Vlaamse jongens met geföhnd haar, die zich intolerant keren tegen nieuwkomers en immigranten, en zich daardoor samenhoriger en minder eenzaam voelen. Ze zullen het zelf nooit zo uitleggen, maar dat is de diepere reden voor de volgers (hun leiders zijn niet eenzaam, maar vooral slecht van inborst).

Immigranten die in bepaalde politieke campagnes op het internet geportretteerd worden als islamfundamentalisten met een sluier. Het is precies dezelfde demagogentruc: als we ons zwak voelen en bedreigd in onze levensstijl, zoeken we naar een zondebok waar we al onze angsten op kunnen afwentelen. Desnoods door leugens te verkopen over de ander, door feiten te verdraaien of grof te veralgemenen. Zoals roddelen in de omgang ook een sociale functie heeft: samen over of tegen de ander, dat voelt veilig en geborgen. Minder eenzaam.

Dit is onze tijd. Waarin de massa werkt als een vuur dat plots en onverwacht kan aanwakkeren. Canetti schreef het: "Hoe de massa ontstaat wanneer één van de fundamenteelste kenmerken van de mens – zijn angst om in aanraking te komen met het onbekende – omslaat in het tegendeel. Plotseling - in de hysterie van de massa – voelt men zich gelijk met de andere, en verdwijnt de angst."

Dat mechanisme zag ik zelf op Trumprally’s. Tienduizenden mensen met hetzelfde rode petje in één sportarena, met één leider vooraan in de zaal. Eén volkslied, allemaal met de rechterhand op het hart. Eén leuze: USA, USA, USA! Die massa die zich samen sterk voelt, niet meer hooghartig behandeld door de elite die op hen neerkijkt. Die massa die zich afkeert van al wie niet tot die massa behoort. Dàt is de vijand.

Feiten zijn niet meer van tel. Het gevoel heeft het overgenomen, schrijft socioloog William Davies in zijn boek "Nervous States: How Feeling Took over the World" (2018). De consensus is gebroken. Alles is voortaan relatief. Ieder hangt zijn eigen feiten aan. Relativisme, noemde literair criticus Michiko Kakutani het in een interview met mij over haar boek "Het Einde van de Waarheid" (2018). Nochtans leven we niet in een crisis van feiten, maar in een crisis van vertrouwen.

Bankiers moeten nadenken over hun wereld, net als politici. Spreek de rauwe waarheid, vertel je kiezers of je klanten dat het moeilijk is, dat wonderoplossingen niet bestaan. Ook de journalistiek moet streven naar de beste versie van de waarheid, aan de consument zeggen dat we niemands meester en niemands knecht zijn, en gedreven worden door onweerlegbare feiten en zintuiglijke waarnemingen. Rechters moeten zeggen dat ze – ondanks hun politieke benoeming – hun best zullen doen om recht te spreken in het algemeen belang. Als elites vinden dat alles oké is, en lekker blijven doordoen zoals ze dat altijd hebben gedaan, dan zal het nog erger worden. 

Burgers in de Verenigde Staten van Amerika beseffen heel vaak hun eigen onwetendheid niet. Ze sluiten zich op in de clubkamer met vrienden en gelijkgestemden. Enkel voor clubleden toegankelijk, dus. Ze maken gebruik van nieuwsbronnen die hun wereldbeeld (het enige juiste, natuurlijk!) bevestigen. Eerlijk? Dat heeft niets met opleidingsniveau te maken, merk ik hier vaak. Integendeel soms.

Helaas zal het niet helpen om deze onwetende burgers te bombarderen met méér feiten om hun onwetendheid aan de kaak te stellen. Vergeet niet dat het gevoel het heeft overgenomen. De meeste mensen houden niet van te veel feiten, en ze worden al helemaal niet graag voor dom versleten. Mensen denken niet graag voor zichzelf (al zeggen ze van wel). Ze denken in groepen, dat voelt veiliger.

Dwarsdenkers die uit de kudde stappen, is vaak een triest lot beschoren. Ze worden verstoten of beschimpt. Nieuwe kennis en nieuwe inzichten zijn voor heel veel mensen lastig aan te nemen, moeilijk te slikken. Mensen lopen graag dicht bij mekaar, in de groep, in één vooraf getrokken spoor, dat van de groep, waar de bestaande kennis domineert. In een perfecte storm krijg je dan de dominantie van domme denkbeelden.

In het tijdperk van Twitter en Facebook is het soms moeilijk om uit te maken welke versie van de waarheid je mag geloven. Voor de toekomst zullen we moeten leren onze eigen ideologische voorkeuren, onze vijandige impulsen te beheersen. Ons gezond verstand laten regeren. Onze mentale muren slopen.

Problematisch is het relativisme dat in vele Westerse culturen vaste voet aan de grond heeft gekregen. Enige tijd geleden sprak ik zoals gezegd met schrijfster en literair criticus Michiko Kakutani in New York. Het idee dat de waarheid niet meer op zichzelf staat, maar afhankelijk is van de mens en van de omstandigheden. De waarheid  is niet langer absoluut, maar relatief. Omdat de maatschappij verwarrend is en versplinterd, zijn er alleen nog kleine waarheden, geen grote objectieve waarheid. Dat is de redenering.

Waarheid wordt voortaan bepaald door ras, geslacht, opleiding of de klasse waartoe je behoort. Zo worden alternatieve feiten geboren om bijvoorbeeld klimaatverandering te ontkennen. Voor relativisten is alles subjectief, een kwestie van vrije meningsuiting. Ook de media zijn niet helder genoeg: op zoek naar zoveel mogelijk clicks and eyeballs verdrinkt de waarheid in een zee van irrelevantie. Verantwoordelijke burgers worden als het ware in narcose gebracht door al die trivialiteit en afleiding, zegt Kakutani. 

Populisten werden de afgelopen jaren ook fors geholpen door een terreurgolf. Een schijnbare terreurgolf eigenlijk. Een denkwijze waar we allemaal zonder morren zijn ingestapt. Sinds 9/11 hebben terroristen elk jaar gemiddeld 10 mensen gedood in Amerika. Amper tien. In Europa waren dat er 50 per jaar. Op een bevolking van 500 miljoen! Ter vergelijking: elk jaar komen in Amerika 40.000 mensen om in het verkeer, tienduizenden door diabetes en obesitas, honderdduizenden door roken, en 70.000 door drugverslaving. Terreur doet dat: ons collectief verblinden.

Terroristen zijn meesters in de controle van ons brein, schrijft Yuval Noah Harari in "21 lessen voor de 21e eeuw" (2018). Eigenlijk doden terroristen in onze contreien zeer weinig mensen, en toch slagen ze er in om tientallen miljoenen mensen schrik aan te jagen en ons politieke bestel op zijn grondvesten te doen daveren. Er is een onvoorstelbare wanverhouding tussen de effectieve kracht van terreur en de angst die ze aanwakkert. Het is de overreactie van het Westen op de terreurgolf (die er eigenlijk geen is) die we moeten vrezen.

Eigenlijk geven we terroristen de macht die ze eigenlijk niet hebben door hun daden. Terreurnetwerken bestaan uit vrijwilligers, ze kunnen geen oorlog voeren, en dus produceren ze volgens de Israëlische historicus Yuval Harari enkel een theatraal spektakel, in de hoop te provoceren en uitzinnige reacties uit te lokken (wat dus ook meestal gebeurt). Staten als België, Frankrijk of de VS vinden het uiterst lastig om die provocaties te weerstaan, want onze Westerse samenlevingen zijn gebouwd op de premisse dat politiek geweld niet kan bestaan. 

Daarom is elke terreurdaad per definitie succesvol. Omdat elke dode door terreur enorme aandacht genereert. 32 doden door terreur in Brussel (22 maart 2016) worden als 1.000 keer erger ervaren dan honderden doden bij een aanslag in Nigeria of Pakistan. Westerse burgers zijn gewoon geraakt aan de nultolerantie voor politiek geweld. Daarom voelt elke daad van terreur in het Westen aan als het nakende einde van de wereld, als het grootste drama ever. Alsof onze maatschappij op instorten staat. Quod non.

We kondigen code oranje en code rood af, vrijheden worden ingeperkt, militairen worden in stations en op straat geposteerd. De vijandschap en het wantrouwen (weet u het nog?) nemen andermaal toe. De voedingsbodem voor pseudopopulisme wordt nog een keer flink bemest. 

Zelfkritiek: zetten wij, media, die zaken wel genoeg in perspectief? Of huilen we mee met de wolven? Eerlijk? Ik denk dat we soms ook te hysterisch zijn na terreur. Ik zeg dit al jaren en ik werd er in bepaalde kringen in Vlaanderen ook om verguisd. Nochtans, dit mogen we nooit vergeten: terreur smeekt om publiciteit. Zonder aandacht sterft terreur, en verdwijnt de impact.

Media geven gratis aandacht aan terreur, of aan propaganda van IS (wat een spectaculaire filmpjes, dat moeten we zeker uitzenden, toch?). Terrorists play us. We raken al te snel geobsedeerd en opgewonden door terreur, beseffen dat niet, en blazen daardoor het gevaar ervan onvoorstelbaar op. Het is niet populair om dat te zeggen, maar dat is de realiteit. Terreur windt ons danig méér op dan alle verkeersdoden of slachtoffers van milieuvervuiling of ongezonde voeding. 

Terreur heeft geleid tot irrationele uitwassen in de samenleving: ongefundeerde angst voor de islam, angst voor immigranten uit Syrië, Afghanistan, Mali of Nigeria. De EU en Amerika over-reageerden op terreur van Al Qaeda of IS en creëerden net daardoor geen veiliger, maar een onveiliger wereld, onveiliger dan door de terreur zelf. Terreur sterft als die wordt genegeerd (hoe lastig dat ook is, want elke dood van een onschuldige roept uiteraard bloeddorstige wraakgevoelens op).  Helaas, schrijft ook Yuval Harari: "Onderschat nooit de domheid van mensen". 

U weet intussen dat in deze tijd en in deze wereld het "gevoel" het heeft overgenomen. Zoals acteur Bryan "Walter White" Cranston, naar aanleiding van zijn hoofdrol in Network, een toneelstuk op Broadway over een nieuwsanker dat zich ontpopt tot dolgedraaide populist: I’m mad as hell, and I’m not going to take it anymore!”

In een interview dat ik achteraf met hem had, zei Cranston: "Het grote gevaar van deze tijd zijn absolute overtuigingen. Als we ons vastklampen aan één overtuiging en één persoon die dat verkondigt, dan zitten we in de problemen. We moeten ons openstellen, blijven lezen, blijven praten, en blijven leren van een ander." Nuttige en goede wenken van een denkende acteur.

Intussen blijft de razende ontevredenheid van de massa een feit. Soms kan die blinde woede ons doen huiveren, en loopt ze het recht helaas wel erg vaak onder de voet.