Direct naar artikelinhoud
Brazilië

De weduwe van een lgbt-activiste: “Het geweld in Brazilië zal alleen maar toenemen onder Bolsonaro”

Monica Benicio.Beeld AFP

Zwarten, de inheemse bevolking en de lgbt-beweging in Brazilië houden hun hart vast voor de toekomst. Monica Benício, partner van de vorig jaar vermoorde politica Marielle Franco, is een rijzende ster in de strijd tegen alles waar president Bolsonaro voor staat. “Het aantal gewelddadige incidenten tegenover zwarten en holebi’s is enorm toegenomen.”

Op 14 maart 2018 werd Marielle Franco (38) samen met haar chauffeur doodgeschoten terwijl ze door het centrum van Rio de Janeiro reden. Franco kwam juist terug van een toespraak op een bijeenkomst voor jonge zwarte vrouwen en was op weg naar huis. Ze kreeg vier kogels in het hoofd. De daders namen meteen de benen, van roofmoord was geen sprake. Haar dood leidde tot massaprotesten in meer dan tien Braziliaanse steden. President Michel Temer noemde het een “aanslag op de democratie”.

Sinds de lokale verkiezingen in Rio van 2016, waarbij Franco 46.500 voorkeursstemmen binnenrijfde voor de linkse Partido Socialismo e Liberdade (PSOL), ging haar populariteit met rasse schreden vooruit. De zwarte lesbienne, sociologe van opleiding en actief als mensenrechtenactiviste, woonde in Maré, een van de grootste sloppenwijken van Rio. Ze groeide op te midden van het straatgeweld en werd op haar negentiende alleenstaande moeder. Als bewoner van de favela kende ze de problematiek van de Braziliaanse underdog als geen ander. 

Marielle Franco was zwart, lesbienne, sociologe van opleiding en actief als mensenrechtenactiviste. Ze woonde in een van de grootste sloppenwijken van Rio en groeide op te midden van het straatgeweld

De dood van een vriendin door een verdwaalde kogel betekende een keerpunt. Franco besloot zich in te zetten voor de strijd tegen ongelijkheid, racisme en armoede. Ze klaagde seksueel geweld tegen vrouwen aan, nam het op voor de lgbt-gemeenschap en bracht het agressieve optreden van de militaire politie in de sloppenwijken onder de aandacht. De dag voor haar dood vroeg ze zich op Twitter nog af: ‘Hoeveel meer doden moeten er vallen voor deze oorlog over is?’ Daarmee doelde ze op de strijd tussen de militaire politie en de criminele bendes in de favela’s.

Het onderzoek naar de daders van Franco’s dood is nog altijd bezig. Alles wijst in de richting van een van de oudste milities van Rio, actief in de wijk Rio das Pedras, in het westen van de stad. Franco probeerde de illegale praktijken van de militie – de toe-eigening van gronden via valse documenten – te verhinderen en moest daarom verdwijnen, verklaarde generaal Richard Nunes enkele maanden na haar dood. Nunes was verantwoordelijk voor de militaire interventie vorig jaar, zowel in de deelstaat als de stad Rio de Janeiro. De macht van de georganiseerde misdaad was zo groot geworden dat de overheid begin 2018 het leger inzette om orde op zaken te stellen. De militairen zijn inmiddels weer vertrokken.

Het onderzoek naar de daders van Franco’s dood is nog altijd bezig. Alles wijst in de richting van een van de oudste milities van Rio

De milities in Brazilië bestaan uit voormalige politieagenten en oud-militairen die het recht in eigen handen nemen. Ze strijden tegen de drugsbendes en gaan daarbij even hardhandig te keer als hun tegenstanders. Het is een publiek geheim dat de milities ook betrokken zijn bij de georganiseerde misdaad. De criminaliteit is er alleen maar groter op geworden in plaats van dat ze bestreden wordt.

Onlangs werden enkele leden opgepakt van de militie die verdacht wordt van de moord op Franco. En al heeft de arrestatie op zich niets met de moord te maken – ze zijn opgepakt wegens corruptiepraktijken – toch wordt de zaak in Brazilië door het publiek op de voet gevolgd in de hoop op een doorbraak. Pijnlijk detail: een van de spilfiguren in het corruptieverhaal, die ook verantwoordelijk wordt geacht voor de moord op Franco, is een militaire politieman die ooit, weliswaar lang geleden, een eervolle vermelding kreeg van Flavio Bolsonaro, zoon van de president.

Monica Benicio en Marielle Franco (l.).Beeld rv

Franco’s partij, de PSOL, is de enige politieke stem in Rio die de milities openlijk bekritiseert. Als gevolg werd partijleider Marcelo Freixo al meermaals met de dood bedreigd. Hij vertoont zich alleen nog op straat in gezelschap van bewakingsagenten.

Monica Benício (39), in Brazilië bekend als de weduwe van Franco, was – met tussenpozen – veertien jaar samen met de vermoorde activiste. Het koppel zou in 2019 trouwen. Ook Benício is afkomstig uit Maré. Ze is werkzaam als architect voor sociale projecten en neemt het eveneens op voor de mensenrechten, zij het minder prominent dan Franco.

“Maar dat is sinds Marielles dood totaal veranderd”, vertelt ze tijdens een Skypegesprek.

Monica Benício: “Het is nu tien maanden geleden dat Marielle werd vermoord, en ik had nooit gedacht dat ik in haar voetsporen zou treden. Maar haar dood maakte zo veel los bij de Brazilianen dat ik tegen wil en dank in de schijnwerpers kwam te staan. Dus besloot dat ik niet anders kon dan het werk van Marielle voort te zetten en haar dromen te realiseren. Het is een extreme manier van leven maar ik beschouw het als een eer. Het geeft me ook het gevoel dat de band tussen Marielle en mij er nog toe doet, in plaats van dat hij stilaan uitdooft. Marielle is de liefde van mijn leven. We hebben onze relatie meer dan tien jaar geheim moeten houden, onder druk van de algemeen heersende homofobie in het land. Nu ze er niet meer is, heb ik een bestaansreden gevonden in de strijd voor de minderheidsgroeperingen.”

‘Het is nu tien maanden geleden dat Marielle werd vermoord. Haar dood maakte zo veel los bij de Brazilianen dat ik tegen wil en dank in de schijnwerpers kwam te staan’
Monica Benício

Er zijn verschillende verdachten van de moord op Marielle. Is er intussen iemand gearresteerd?

Monica Benício: “De moord zou zijn uitgevoerd door huurmoordenaars, in opdracht van een militie. Maar er is nog niemand opgepakt. De informatie die ik krijg, komt van de media en is onmogelijk te controleren op echtheid. Generaal Nunes had beloofd dat hij de zaak zou oplossen voor zijn militairen zouden vertrekken. Dat is helaas niet gebeurd. Ik heb er eerlijk gezegd weinig hoop in, want de nieuwe gouverneur van Rio, die binnenkort wordt aangesteld, staat niet aan de kant van Marielle. Integendeel. Zijn entourage heeft het alternatieve straatnaambord met Marielles naam gewoon afge­broken. De man die bij de actie betrokken was, heeft nu de leiding over het onderzoek op Marielles moord. Het gaat om een van Bolsonaro’s aanhangers, dat belooft weinig goeds. We gaan elke maand met een groot aantal mensen de straat op om Marielles strijd tegen sociale ongelijkheid in de schijnwerpers te houden, maar ik besef dat we nog meer tegenwerking krijgen nu Bolsonaro het voor het zeggen heeft.”

Mede dankzij Marielles inspanningen zijn er meer zwarte vrouwen politiek actief in Rio de Janeiro. Maken ze zich zorgen om hetzelfde lot als Marielle te ondergaan?

“Jazeker. Ze zijn stuk voor stuk bang, ieder van hen loopt het risico vermoord te worden. De vrouwen beschouwden Marielle als hun beschermer. Nu ze is weggevallen, voelen ze zich een stuk kwetsbaarder. De gemeenteraad in Rio de Janeiro heeft altijd voor meer dan driekwart uit witte, welgestelde mannen bestaan. Marielle was de eerste favelabewoonster die in de politiek stapte. En dan was ze ook nog zwart én lesbisch. Het veroorzaakte een schokgolf in het conservatieve mannen­bastion.

‘Nu zijn we stilaan gewend aan zwarte vrouwen in de politiek, maar of ze het volhouden in de nieuwe situatie is een groot vraagteken’
Monica Benício

“Nu zijn we stilaan gewend aan zwarte vrouwen in de politiek, maar of ze het volhouden in de nieuwe situatie is een groot vraagteken. Bolsonaro – we noemen hem hier the Thing – was nog maar een week aan de macht en het begon al. De rechten van de ngo’s, en daarmee ook van de arme zwarte bevolking en de minderheidsgroepen, zijn afgenomen. We hebben het over meer dan de helft van de bevolking. Officieel is 56 procent van de Brazilianen zwart. In werkelijkheid ligt dat aantal veel hoger.”

Hoe zijn hun rechten afgenomen?

“Bolsonaro heeft de naam van het ministerie van Mensenrechten veranderd in het ministerie van Familie, Vrouwen en Mensenrechten. Die naamsverandering heeft hij gebruikt om hole­bi’s en transgenders uit te sluiten, want met familie bedoelt hij het traditionele gezin. Vanaf nu worden de rechten van holebi’s en transgenders door niemand vertegenwoordigd. Dat houdt een groot gevaar in. Dit land heeft het hoogste moordcijfer op holebi’s en transgenders ter wereld op zijn naam staan. Er werd al weinig aandacht aan besteed, en dat zal nu alleen maar erger worden. Bovendien is de nieuwe minister van Mensenrechten een evangelische pastoor, van hem moeten we ook geen hulp verwachten.”

De beeltenis van Franco in Sao Paulo. De moord op de activiste zorgde voor massale protesten in Brazilië.Beeld BELGAIMAGE

De agressie tegenover holebi’s is toegenomen sinds het nieuwe bestuur. Merkt u daar zelf iets van?

“Ik kreeg voordien al doodsbedreigingen. Maar zodra de verkiezingsuitslag bekend werd, was de veranderende dynamiek in het land zeer goed voelbaar. De agressieve taal van Bolsonaro moedigde zijn kiezers aan tot geweld over te gaan op de kwetsbare groepen in de samen­leving. Het aantal gewelddadige incidenten tegenover zwarten en holebi’s is enorm toegenomen. Vorige week bijvoorbeeld stond een oudere zwarte vrouw met haar kleinkind op de bus te wachten toen drie mannen in een auto passeerden en een zelfgemaakt explosief naar hen gooiden.

“Ik neem de doodsbedreigingen serieus. Momenteel zit ik in een beschermingsprogram­ma van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) maar als ze je echt willen pakken, dan ben je nergens veilig in dit land. Dat is geen fijne gedachte maar ik leer ermee leven, ik wil mijn dagelijkse routine niet veranderen en ik ga door met strijden. Ik wil de internationale gemeenschap duidelijk maken dat die warme Brazilianen, met hun carnaval en hun liefde voor feesten, een fascist tot leider verkozen hebben en dat het alarmerend snel bergafwaarts gaat.”

‘Ik neem de doodsbedreigingen serieus. Maar ik leer er wel mee leven’
Monica Benício

Bolsonaro voert een harde veiligheids­politiek. Heeft dat enige kans van slagen in het woelige Brazilië?

“Ik denk dat de maatregelen van the Thing juist tot nog meer geweld zullen leiden. Zijn versoepeling van de wapenwet in combinatie met de haat tegenover zwarten, holebi’s, vrouwen en de inheemse bevolking is een ware nachtmerrie. Toen de wapenwet in 2003 aan banden werd gelegd, had dat een positief effect. Het aantal moorden daalde aanzienlijk. Helaas was dat effect niet duurzaam. We hebben al een triest wereldrecord van 64.000 moorden per jaar op onze naam staan. Nu het makkelijker wordt om een wapenvergunning te krijgen, ziet het ernaar uit dat we dat record opnieuw gaan breken.”