Klimatoloog Jean-Pascal van Ypersele: “Het is mogelijk om erg goed te leven met minder energieverbruik”

Hij komt de brasserie binnenwaaien met een paar nieuwe klimaatpublicaties in de hand: “Kijk, er valt weer iets bij te leren.” Jean-Pascal van Ypersele (62) is net terug van een bijeenkomst in het parlement over hernieuwbare energie en ziet straks de Vlaamse Bouwmeester over het klimaatexpertenpanel. Hij moet een van onze wetenschappers zijn die het meest uit de ‘ivoren toren’ neerdalen. “Ik heb een hekel aan die toren”, zegt hij. “Zeker het klimaat moet je aan de mensen uitleggen. Op straat, op school, op de trein. Ik doe niets anders.”

De belangrijkste klimaatwetenschapper van ons land, die doceert aan de UCLouvain en lange tijd vicevoorzitter van het VN-klimaatpanel IPCC was, ziet al ruim veertig jaar hoe het klimaat ontwricht raakt. Sinds scholieren dat naar de straat vertalen, is het minder frustrerend om klimatoloog te zijn. “Ik gaf net een les klimatologie en de aula zat nog nooit zo vol.”

Eind vorig jaar vertelde u ons over uw woede en frustratie. Gaat het nu beter dankzij de ‘bosbrossers’?

(lacht minzaam) “Wat zij doen is indrukwekkend. Toch wil ik voorzichtig zijn. Binnen twee weken kan dit weer van de politieke agenda geveegd worden. Tienduizenden mensen is geen elf miljoen. Ik lees ook de lezersbrieven in Het Laatste Nieuws. Dan zie je dat velen niet meewillen. We zijn er nog niet.”

Mensen vrezen dat klimaatactie hen zal verarmen. Terecht?

“Zeker. Klimaatactie mag niet verarmen. Ik heb altijd scenario’s verdedigd die sociaal rechtvaardig zijn. Als je alleen CO₂ duurder maakt, krijg je natuurlijk gele hesjes. Je moet het geld van CO₂-heffingen natuurlijk wel gebruiken voor groene maatregelen én voor steun aan de armsten, zodat die meekunnen met de groene omslag.”

“In een studie van het Planbureau uit 1992 lees je al hoe we een CO₂-taks kunnen gebruiken om de belastingen op de laagste lonen te verminderen. Dat levert ook jobs op. Onderzoek toont al langer aan dat het kan, maar het is niet gebeurd. In plaats daarvan krijgen de grootste vervuilers in het Europese uitstoothandelssysteem te goedkope tarieven voor uitstootrechten en stroomt een deel van dat geld zelfs terug naar hen. Die centen moeten naar een sociaal rechtvaardige groene omslag.”

Is het niet te laat? Het VN-klimaatpanel geeft ons nog twaalf jaar voor het klimaat op hol slaat.

“Ik heb een probleem met die formulering. Want die kan geïnterpreteerd worden als: ‘We kunnen nog tien jaar wachten en dan de laatste twee jaar in gang schieten.’ De jongste decennia zijn er al te veel deadlines geformuleerd. Dat werkt niet meer. De natuurkundige realiteit is dat we geen tijd meer hebben en eergisteren al in gang hadden moeten schieten. Nu kunnen we de ergste effecten nog verzachten door stevig op de rem te gaan staan.”

Welke impact baart u de meeste zorgen?

“Het smelten van de ijskappen op Groenland, Antarctica en nu ook in de Himalaya. Wellicht is een drempel overschreden. In plaats van een zeespiegelstijging met dertig centimeter tot een meter tegen 2100, moeten we minstens een halve en misschien wel twee meter verwachten.”

Wat met de hittegolven en droogte?

“Ik zei onlangs in een tv-debat dat we hier tegen het einde van deze eeuw hittegolven van vijftig graden mogen verwachten. Nadien twijfelde ik. Had ik dat nu niet te snel gezegd? Ik dook weer in het onderzoek en het klopt wel degelijk.”

Wat valt niet meer te redden?

“De kustzones die nu al overstromen. En de koraalriffen zijn al in zeer grote mate aangetast. Die vormen een bijzonder grote bron van biodiversiteit en dus van visserij en levensvoorziening voor miljoenen mensen.”

Welke maatregelen zijn hier nu prioritair?

“Een van de belangrijkste is een betere coördinatie van het beleid. Dit gaat over leefmilieu én transport, economie, industrie, landbouw, handel. Ook de samenwerking tussen al onze beleidsniveaus moet dringend veel beter.”

Zal de technologie ons redden?

“Technologie is cruciaal. Maar ze is er wel al. We moeten ze nu opschalen. Het is totaal absurd om te wachten op iets nieuws, want dan zijn we echt te laat. Ook burgers weten al lang wat ze kunnen doen, zoals minder energie verspillen, je huis beter isoleren of wat minder vlees eten.”

‘Dat zal niet lukken of niet helpen’, zeggen sommigen.

“De twijfelzaaiers zijn erg actief, nu het debat oplaait. Eerst ontkenden ze de opwarming, daarna dat de mens verantwoordelijk is. Dat lukt niet meer. De huidige fase is mensen doen geloven dat de alternatieven niets voorstellen en te veel kosten, en dat wachten op een wonder de enige optie is. In de VS geven die lobby’s jaarlijks één miljard dollar aan twijfelcampagnes en dat sijpelt hier ook door. We moeten dat doorprikken. Zoals CNN een tijdje geleden deed: voor batterijen in elektrische wagens zou enorm veel kobalt nodig zijn, een zeldzame grondstof die kinderen in Congo opdelven; dat laatste klopt en is een schande, maar in die batterijen zit wel veel minder kobalt dan in onze miljoenen smartphones, vliegtuigturbines, militaire raketten.”

Is hernieuwbare energie realistisch?

“Absoluut. De scenario’s liggen klaar en de prijzen blijven spectaculair crashen. De landen die daar massaal in investeren, zijn echt niet dom. Het probleem is dat die groene stroom het toenemende energieverbruik covert en nog te weinig fossiele brandstoffen vervangt. Er is veel meer nodig.”

Wat met het opslagprobleem?

“Dat verbetert ook volop. De kost van batterijen daalt. Je kan er een kopen op Batibouw. Die zijn nog klein. Je kunt er zonne-energie uit de zomer niet tot in de winter mee opsparen. Maar elders boekt men al vooruitgang met veel grotere installaties. En als klein land moeten wij toch niet alles zelf opwekken? We voeren nu fossiele brandstoffen en uranium in, waarom dan geen hernieuwbare energie? Interconnectie is nog een hindernis. Maar de Chinezen zijn nu al een duurzaam global grid (wereldwijd duurzaam energienetwerk, BDB) aan het bouwen.”

Dat klinkt duur.

“Weet je hoeveel subsidies er jaarlijks wereldwijd naar fossiele brandstoffen gaan? 5.000 miljard dollar. Daar kun je toch al iets mee? Trouwens, als grote delen van de aarde onleefbaar zijn en we met torenhoge voedselprijzen, extreem weer en vluchtelingencrisissen zitten, zal het pas peperduur zijn. De jongeren op straat weten dat wij dat op hen afwentelen. Wij gebruiken hun toekomst nu als grondstof in onze dagelijkse levens, als kolonialen.”

Wat met kernenergie?

“Er zijn nu 450 reactoren die zo’n drie procent van de energie voorzien. Willen we de hele wereld bedienen, dan hebben we nog uranium voor vier jaar. De nucleaire kaart trekken is dus zinloos. In de scenario’s van het IPCC heeft kernenergie nog een beperkte rol. Dit debat is ook een vertragingsmanoeuvre. Nieuwe centrales blijken financiële zelfmoord. Enkel in een staatseconomie zoals China lukt het. En de prototypes voor ‘minireactoren’ op thorium worden pas binnen jaren getest. Zoveel tijd hebben we echt niet. Naar kernfusie zijn de laatste vijftig jaar ook miljarden gegaan, zonder resultaat. Laten we dat onderzoek blijven voeren, maar er wel voor zorgen dat de meeste middelen gaan naar wat al werkt.”

En de kernuitstap?

“Ik sprak net Bert Wollants, federaal parlementslid voor N-VA. Hij acht het geen goed idee de oudste van de centrales nog langer open te houden. Dus zelfs deze pro-nucleaire partij ziet dat uitstel geen structurele oplossing is.”

“In mijn minderheidsnota voor de energiecommissie van minister Verwilghen pleitte ik er in 2004 voor de jongste centrales misschien wat langer open te houden, maar dan wel met een taks eens ze afgeschreven zijn, zodat je geld vrijmaakt voor de energietransitie. Dat is niet of te weinig gebeurd. Daardoor zitten we nu in de stomme situatie dat we gascentrales moeten bouwen om de kernuitstap tijdelijk op te vangen, wat meer CO₂ betekent.”

Hoe hak je die knoop rationeel door?

“Ik zou ze alleen langer openhouden als er geen nieuwe investeringen nodig zijn en er zo’n taks komt waarvan de opbrengst naar de groene transitie gaat. Maar ik vermoed dat het wel veel zal kosten om ze veilig langer open te houden. Dat geld gaat nu echt beter naar de energietransitie.”

Wat doet u zelf?

“Met het loon van een universiteitsprofessor lukt het wel om een elektrische wagen te hebben en je huis verregaand te renoveren. Al die zaken moeten voor een meerderheid haalbaar worden.”

Wat met de oproep van de Club van Rome om de allerrijksten meer te belasten?

“Daar sta ik achter. De rijkste Amerikanen hebben, vooral door te vliegen, een CO₂-voetafdruk van 300 ton per jaar. Dat is gigantisch. Die vraag is legitiem.”

Wat komt er te weinig aan bod in dit debat?

“Dat de klimaatontwrichting maar één van de symptomen is van wat niet goed zit. We putten de natuur en onszelf totaal uit. Grondstoffen raken op, we vernielen de biodiversiteit, er zit plastic in onze vissen en we dumpen pesticiden in de bodem.”

De lucht is hier en daar toch properder en er is toch minder armoede?

“Het percentage armen is lager, ja. Maar er zijn wel nog één miljard armen. En vooral: het klimaat overkoepelt wel alles. We zagen de tak af waarop we zitten. We denken boven de natuur te staan, maar we zijn er deel van. Er zo op blijven spuwen is uitzonderlijk dom.”

Bent u tegen vooruitgang?

“Integendeel. Ik ben voor. Maar wat is het? Voor mij is vooruitgang: zo intelligent worden als de natuur, met haar ongelofelijke flexibiliteit, efficiëntie en inventiviteit. Hoe de natuur zonne-energie gebruikt, zuurstof aanmaakt en CO₂ weer opneemt en alles in balans houdt: dat is toptechnologie. Vooruitgang is: even slim worden en zo wél de evenwichten weten te bewaren.”

Door soberder te leven?

“Niet per se. De tegenstelling tussen klimaatactie en een comfortabel leven is vals. Het is mogelijk om erg goed te leven met minder energieverbruik. Minder files en vervuiling en meer groen betekenen minder stress en zijn dus pure luxe. Wij zijn het meest creatief als er beperkingen zijn. Nu botsen we tegen onwrikbare natuurkundige grenzen. Daardoor zullen we zaken bedenken waar we nu nog geen idee van hebben. Nieuwe manieren van energie besparen en opwekken, van werken en ons verplaatsen. Steeds meer mensen zijn bijvoorbeeld vegetarisch. Het resultaat is niet treurig, maar rijkelijk: steeds meer nieuwe smaken, gerechten en recepten die we anders nooit hadden bedacht. Zo kan het op ieder vlak werken. Leven in een economie die de natuurwetten beter respecteert hoeft dus zeker niet onaangenamer te zijn. Het zal wel anders zijn. En ik wil niet beweren dat het een paradijs wordt. Maar was het dat ooit?”