Elena Ferrante-koorts brengt literaire toeristen naar de armste wijken van Napels: “Wat is hier in godsnaam te zien?”

Het gesprek valt stil in de rode hop-on hop-off-bus, want nu wordt het menens. “Wanneer we dat roze huis aan uw linkerhand zijn gepasseerd, zijn we officieel in het verpauperde deel van de stad”, zegt de gids. “Dit is het meest geïsoleerde deel van Napels. Als we straks uitstappen, blijf dan alstublieft allemaal dicht bij mij in de buurt.”

De 28 toeristen, grotendeels bestaande uit een boekenclub uit het nabijgelegen Salerno, trekken hun jassen aan en staan voorzichtig op. Spanning en enthousiasme vechten om voorrang, want het gaat nu toch echt gebeuren: eindelijk gaan ze de plekken zien waar hun lievelingsboek – en sinds kort hun lievelingsserie – zich afspeelt. Eindelijk betreden ze de wijk waar Elena Ferrante haar vier Napolitaanse romans situeerde. Ze gaan de plekken van De geniale vriendin in het echt zien.

De bus stopt en de deuren gaan open. “Dit is de zevende keer dat we deze tour organiseren”, vertelt initiatiefneemster Titti Marrone, een boekhandelaar uit het rijke gedeelte van Napels die zich vandaag door de voorzitter van de boekenclub uit Salerno meermaals ‘een groot intellectueel’ laat noemen, en ‘een van de grootste kenners van het werk van Ferrante’. Iedere keer als dat gebeurt, begint Marrone te glunderen waarna ze – pas als de voorzitter volledig is uitgesproken – obligaat meedeelt dat dat veel te veel eer is.

Marrone: “We merkten dat steeds meer bezoekers in de boekwinkel vroegen: weet u waar de meisjes uit de boeken van Ferrante zijn opgegroeid? Weet u waar de schoenwinkel van Lila zich bevindt? Weet u waar Lenù naar het strand ging? De laatste weken namen die vragen toe, omdat het boek nu ook een tv-serie is geworden.”

Wie tijdens de feestdagen die serie miste op Canvas, kan ze nog altijd bekijken op vrtnu, of op vrijdagavond afstemmen op de Nederlandse zender NPO 2. In tientallen landen was de De geniale vriendin al te zien en de komende weken komen daar nog tientallen landen bij. De 30 miljoen euro kostende samenwerking van het Amerikaanse HBO en het Italiaanse Rai 1 is inmiddels aan vijftig landen verkocht, terwijl ook de boeken al ruim tien miljoen keer over de toonbank zijn gegaan in meer dan veertig landen.

Het zijn cijfers die Napels hebben veranderd. De stad was tot voor kort het ondergeschoven kindje van Italië-toeristenland. Buitenlanders gingen liever naar Rome, Venetië, Florence of de Amalfi-kust. Napels was vooral de vuilniscrisis en de Camorra. Maar toen barstte de Ferrante fever los: een ongekende literaire hype rondom de mysterieuze Elena Ferrante, sinds haar debuut de bekendste onbekende schrijver ter wereld. Omdat zij haar identiteit structureel weigert te openbaren, is een bezoek aan Napels voor fans eigenlijk de enige manier om dichter in de buurt te komen van hun favoriete auteur.

En dat is terug te zien in de stad: sinds de eerste van de vier Napolitaanse romans van Ferrante uitkwam in 2010, is het aantal toeristen er met ruim 90 procent toegenomen. Dat is niet exclusief te danken aan de boeken, maar volgens het Italiaanse bureau voor toerisme spelen ze wel degelijk een belangrijke rol. En wat waarschijnlijk een nog belangrijkere rol gaat spelen: de tv-serie.

“Voor de serie op tv kwam, vroegen de meeste buurtbewoners ons wat we hier in godsnaam kwamen doen met al die toeristen”, vertelt Benedetta Cordone, de gids van de rode hop-on hop-off-bus. “Nu het op tv komt, begrijpen ze alle commotie wat beter.” 

Cordone (23), taalstudent uit Napels, is groot fan van zowel de boeken als de serie. “Benedetta is onze eigen Lenù”, zegt de voorzitter van de boekclub uit Salerno, als hij op een onbewaakt moment de microfoon uit haar handen grist. “Applaus voor onze Lenù.” Cordone glimlacht zo vriendelijk mogelijk. “Kijk, we zijn bij de school”, zegt ze terwijl de bus de Via Marino Freccia opdraait. “Zou ik de microfoon terug mogen?”

“Links ziet u de middelbare school”, vertelt Cordone. “Misschien is het wel precies dezelfde school waar Lila en Lenù elkaar voor het eerst ontmoetten. Weet u nog? Dat is een van de eerste scènes uit de serie. En kijk, daarnaast ziet u de kerk waar de timmerman wordt afgetuigd door de mannen van Don Achille.”

“O!”, klinkt het in de bus.

City-sightseeing, de firma achter de rode dubbeldekkers met toeristen, is niet het enige bedrijf dat geld probeert te verdienen aan de besmettelijke Ferrante-koorts. Verre van zelfs. Toen de eerste boeken uitkwamen, werden al snel de eerste Ferrante-wandeltochten georganiseerd. Niet lang daarna verschenen er websites (lookingforlila.com) voor Britten die op pelgrimage wilden, kwamen er Amerikaanse reisbureaus die complete Ferrante-weekenden aanboden richting Napels en Ischia, werd er een reisboek geschreven speciaal voor Ferrante-fanaten op bedevaart, begon Pizzeria Carmnella Ferrante-pizza’s te bakken, verschenen er artikelen over het fenomeen in gerenommeerde kranten als The New York Times (‘What to do in Ferrante’s Naples’) en The Guardian (‘Naples: Elena Ferrante’s brilliant city’) en voegde zelfs de Lonely Planet een hoofdstuk toe, getiteld ‘Discover the Naples locations that inspired Elena Ferrante’.

Bekendste onbekende schrijver

Wie er precies achter het pseudoniem Elena Ferrante zit, blijft vooralsnog een van de grootste vragen uit de recente literatuurgeschiedenis. Dat haar invloed op de Italiaans-Amerikaanse tv-productie De geniale vriendin groot was, is elk geval duidelijk. Ferrante was verantwoordelijk voor de regisseurskeuze bij dit project: het moest en zou Saverio Costanzo worden. En ­hoewel haar rol daar officieel eindigde en ze naar eigen zeggen ‘slechts zijdelings’ meeschreef aan het script, weet iedereen die de brieven las die Ferrante schreef aan eerdere regisseurs die haar werk verfilmden, dat ze ook hier een fikse vinger in de pap moet hebben gehad.

Hoewel al die wandeltochten en artikelen pretenderen uniek en anders te zijn, leiden ze uiteindelijk allemaal naar een klein, armoedig pleintje in de wijk Rione Luzzatti dat – eerlijk is eerlijk – inderdaad sprekend lijkt op het pleintje uit de boeken en de serie.

“Waar kijken jullie naar?”, klinkt het in dialect vanaf een van de balkonnetjes.

“Ze zijn hier voor De geniale vriendin“, antwoordt een buurvrouw verklarend vanaf een ander balkon. Een jongen die voorbijloopt, maakt een foto van de toeristen, allemaal uitgedost met blitse zonnebrillen, hoeden en leren tassen – het uniform van de welgestelden.

 Een van de lelijkste plekken van Napels

“Dit is een van de lelijkste plekken van Napels”, zegt gids Cordone. “Maar juist daarom ook een zeer belangrijke plek voor zowel het boek als de stad.” Ze heeft gelijk, want het verhaal uit de romanreeks is een verhaal dat zoveel bewoners uit dit soort achterstandswijken aangaat. Dat van Raffaella ‘Lila’ Cerullo en Elena ‘Lenù’ Greco, twee ‘geniale vriendinnen’ die beduidend slimmer zijn dan hun wijkgenoten en er van jongs af aan alles aan doen om de armoede te ontvluchten.

Hoewel Ferrante deze wijk nergens in haar boeken bij naam noemt, wist vrijwel iedere Napolitaan toch direct dat het Luzzatti betrof. Waar anders vind je immers een wijk vol “smerige straten, het stoffige park, de door nieuwe flatgebouwen bedorven velden, het geweld in elk huis, in elk gezin”, die bovendien door een grote, gure tunnel wordt verbonden met de bewoonde wereld en waar de basisschool naast een kerk staat die de Sacra Famiglia heet?

Juist: hier in Luzzatti, de wijk van het lompenproletariaat die is vernoemd naar de Italiaanse premier die de sociale woningbouw introduceerde. Dit is niet het charmante Napels van de kronkelsteegjes en de volkse pizzabakker die naar zijn overbuurman schreeuwt, maar een roestig, armetierig Napels, waar enkel fantasieloze betonnen woonblokken staan die bij hun oplevering in de jaren vijftig eigenlijk al gedateerd waren. Er waar nu deze rode bus van City-Sightseeing een bocht probeert te nemen.

Natuurlijk, literair toerisme is niets nieuws in Italië. Rome krioelt al jaren van de Amerikaanse toeristen (vooral vrouwelijke) die met hun stukgelezen kopieën van Eat, Pray, Love in de hand zwoele Italiaanse obers diep in de ogen proberen aan te kijken; in Verona krioelt het van de toeristen op zoek naar het niet-bestaande balkon waar Romeo zijn Julia de liefde verklaarde – toeristenstromen die gigantisch toenamen nadat Julia Roberts de hoofdrol in de film Eat Pray Love op zich nam en Leonardo DiCaprio die in Romeo + Juliet.

Pauperporno

Toch komt dit Ferrante-toerisme verdacht dicht in de buurt van wat de Engelsen poverty porn noemen – pauperporno. Rijke mensen die ter lering en vermaak arme mensen komen begluren. Hoewel sommigen van deze toeristen slechts tien minuten verderop wonen, voelt deze wijk voor hen net zo exotisch aan als voor de gemiddelde buitenlander.

“Vedi, vedi, vedi”, klinkt er op fluistertoon in het groepje – “Kijk, kijk, kijk.”

“Oh!”, klinkt het vlak daarna. En: “Ah!”

De lezers van de boekenclub uit Salerno zien hoe een wijkbewoner vanaf de derde verdieping een emmer aan een touwtje naar beneden laat zakken. Vervolgens zien ze dat de man van de groentekraam de emmer beneden opvangt, het geld eruithaalt en in ruil daarvoor een paar friarieli in de emmer stopt, een smerige, veel te bittere broccolivariant die ze alleen rondom de Vesuvius lekker vinden. Als de emmer vervolgens weer omhoog wordt getakeld, stijgen ook vanuit het groepje toeristen de verwonderende klanken weer op: het gaat hier net als in het boek, net als in de serie, net als in hun fantasie.

De bus rijdt verder. Van het Piazza Garibaldi, waar viespeuk/dichter Donato Sarratore bij de spoorwegen werkte, tot aan de Via Caracciolo, waar Lenù voor het eerst de zee ziet. “We hebben geluk vandaag”, zegt Cordone. “De zee is vandaag net zo woelig als op die dag.” Ze pakt haar aantekeningen erbij en begint voor te lezen: “De golven rolden aan als blauwe metalen buizen met schuimig eiwit erbovenop, en dan braken ze in duizenden fonkelende scherven en spoelden, onder een o! van verbazing en angst van ons, toeschouwers, tot op de straat.”

“O!”, klinkt het ook verrukt in onze bus, alsof de jarenlange speurtocht naar de ware identiteit van Elena Ferrante voor deze gulzige lezers niet genoeg was, en ze blij zijn dat er nu ook eindelijk een speurtocht in Napels bij is gekomen. 

Een speurtocht die met het oog op de tv-serie overigens nergens op slaat, want dit is niet de plek waar de serie werd opgenomen. Dat gebeurde kilometers verderop, op een terrein van de Caserta-filmstudio’s, waar Rione Luzzatti volledig werd nagebouwd. Dat komt, zo legde regisseur Saverio Costanzo uit, omdat Luzzatti in de boeken van Ferrante nog in het open veld lag, maar sinds de jaren vijftig langzaam werd opgeslokt door de stad. Zo is de tunnel waardoor Lila en Lenù voor het eerst de wijk proberen te ontvluchten, inmiddels onderdeel van het Napolitaanse Chinatown.

Maar ach, het maakt de toeristen in de rode bus allemaal geen snars uit, zo blijkt als de bus door diezelfde tunnel rijdt en er subiet een reeks geëxalteerde kreetjes klinken. De grenzen tussen feit en fictie zijn duidelijk aan erosie onderhevig bij de al dan niet echt gebeurde verhalen van de al dan niet echt bestaande schrijver. Zowel Ferrante als haar personages zijn de onzichtbare muren van hun genres allang ontstegen.

“Kijk, kijk”, tikken de leden van de boekenclub elkaar met onverholen enthousiasme aan. “Het is de tunnel! Hij bestaat echt.”