Jezus woont in Siberië, samen met honderden volgelingen

Waar de wereld ophoudt en het paradijs begint, is moeilijk te zeggen. Het is niet zo dat er een bordje staat langs de 04N-580 in de Siberische taiga met ‘wereld’ en een streep erdoor. Maar als je alleen maar glimlachende mensen langs de weg ziet, dan weet je dat je aangekomen bent. Het geglimlach begint in het dal van de bevroren Kazyr-rivier. De zon is nog niet op, het vriest 30 graden, maar in de sneeuw staan klaarwakkere mensen met omhoog gekrulde lippen. Een voor een stappen ze in bestelwagens. De bestelwagens slingeren een bergweg op. Als de weg stopt en de passagiers te voet verder moeten, lijken er geen grenzen meer aan de vreugde. Honderden mensen staan elkaar glimlachend aan te knikken rond een kampvuur. Ze dragen witte gewaden met puntvormige capuchons.

Een jongeman die hier voor het eerst is, Anton uit de Russische provinciestad Orenburg, kijkt zijn ogen uit. Had zijn vrouw deze gelukzaligheid maar gezien, maar zij bleef in de wereld. “Ze snapt mij niet. Ze zegt dat dit een sekte is.”

De berg is het sacrale hart van een heilig rijk. Het grondgebied bestrijkt de berg en ongeveer dertig dorpen eromheen. Beneden wonen de onderdanen, iets hoger de priesters en bovenop zetelt de man die zij aanbidden. Deze man, zeggen de vijfduizend inwoners, is de wedergeboorte van Jezus Christus.

In de wereld zouden mensen hem omschrijven als Sergej Torop uit 1961, geboren in de Sovjet-Unie. Maar de paradijsbewoners denken niet in zulke termen. Zij noemen hun leider Vissarion. Of de Leraar, dat mag ook.

Torop, 58 jaar, beweerde voor het eerst dat hij de Messias was op 18 augustus 1991, een dag voor de staatsgreep die de val van de Sovjet-Unie inluidde. Hij was niet de enige in die tijd. In de jaren 1990 was de concurrentie moordend op de Russische Messiasmarkt. Het communisme was mislukt en de overgang naar het kapitalisme bracht criminaliteit, werkloosheid en vooral onzekerheid. Zeker twaalf Russen verklaarden zich Messias. Televisieprogramma’s zetten de Verlossers om tafel om te zien wie de enige echte was. Allemaal zijn ze vergeten. Behalve Vissarion. Hij is de aanvoerder van Ruslands grootste religieuze nederzetting.

Een keer per jaar, op 14 januari, de verjaardag van Vissarion, beklimmen de inwoners de heilige berg om hun dankbaarheid aan hun leider te tonen. En om de zoon van God met eigen ogen te zien. We klimmen mee naar de top van het paradijs.

In het dal stapt een paradijskind in een van de bestelwagens. Roevim Volovik, 22 jaar, is hier geboren. Zijn bonkige lichaam lijkt wel geboetseerd door de beeldhouwers van de heroïsche mannentorso’s uit de Sovjetjaren. Roevim drukt makkelijk 100 kilo weg in het halletje met fitnessapparaten. Scherpe kaaklijn door het strenge vegetarische dieet. Paar dingen die hij kan met zijn krachtige armen: een huis bouwen, metaal smeden, groente verbouwen. Hij glimlacht. “Wat prachtig dat ik de dag kan beginnen in warm gezelschap.”

Bolle wangen

Roevim woont in de buitenste ring van het paradijs, in Tsjeremsjanka, een sprookjesachtig dorp gehuld in een parfum van houtkachelrook en naaldbomengeur. In ieder huis hangen portretten van Vissarion, een man met lange donkere haren en een baard. Vissarions wangen zijn wel flink boller dan die van zijn illustere voorganger, Jezus Christus. De dorpsschool, waar Roevim werkt als gymnastiekleraar, heeft een ruimte met alleen maar foto’s van Vissarion. Voor kinderen die tot rust willen komen. “Vissarion is onze spirituele leraar”, zegt Roevim. “We kunnen leven zoals we willen, maar hij geeft instructies.”

In Vissarions rijk wordt niet gerookt, niet gedronken, geen vlees gegeten. Onderlinge geldtransacties zijn verboden. Materialisme is uit den boze. Mannen zijn scheppers: uit hun handen komen huizen, voedsel, gereedschappen, meubels. Vrouwen baren kinderen en zorgen voor het huishouden. De leer van het paradijs bevat elementen uit allerlei godsdiensten: boeddhisme, hindoeïsme, taoïsme, islam en christendom hebben allemaal invloed hier. Onder de volgelingen bestaat geloof in wedergeboorte op de aarde (tot tien keer), apocalyps, energievelden, geesten, ufo’s. En ziektes zijn het gevolg van agressie door familieleden. 

De instructies verspreidt Vissarion via boeken, online-audiotoespraken en in vraag-en- antwoordsessies met zijn volgelingen, al zijn die zeldzaam geworden de laatste jaren. Vissarion leeft steeds meer teruggetrokken. Toen de inwoners zich in 2015 verzameld hadden op de berg voor Vissarions verjaardag, verscheen de Messias niet. Sindsdien weet niemand of en wanneer Vissarion verschijnt, ook dit keer niet.

Als de eerste zonnestralen over de taiga vallen, stappen de passagiers uit de busjes en sluiten zingend aan bij een lange stoet. Voorop lopen de paradijs­pioniers. De ouders van Roevim en hun generatiegenoten. Schrijvers, wetenschappers, oud-leden van de communistische partij, officieren uit het Rode Leger, een voormalig kolonel van de KGB. Vissarions persoonlijk assistent heeft een verleden als Sovjet-rockster. Toen ze hier kwamen waren ze jong, nu hebben ze grijze baarden.

Tweehonderd van hen wonen in de Zonnestad, een nederzetting met een slagboom ervoor en een hutje voor de eigen bewakingsdienst. Vandaag is Zonnestad open voor alle aanbidders van Vissarion, daarna gaat de slagboom weer naar beneden.

“Dit is geen dorp, maar een kerk”, zegt econoom Sergej Sjesja, inwoner van Zonnestad sinds 1998. “Mensen uit de wereld willen meteen hierheen verhuizen als ze van de Leraar horen. Euforisch zijn ze. Maar als je meteen hier komt, raak je in de war. Dat willen we niet.”

Een nieuwkomer uit New York wordt een dag later naar beneden gestuurd. “Dan blijf ik eerst wel beneden”, zegt hij teleurgesteld.

Nergens in het rijk zijn de regels zo streng als in Zonnestad, een dorpje van veertien straten in de vorm van de zon. Vissarion bepaalt wie hier mag wonen. Inwoners moeten beloven zich aan de instructies van de Messias te houden – álle instructies. Als Vissarion oproept om meer kinderen te baren, desnoods met andere mensen dan je echtgenoot, dan moet je gehoorzamen. Of je vertrekt. Vissarions eerste vrouw vertrok. Ze verhuisde naar een stad 400 kilometer verderop nadat Vissarion een relatie was begonnen met een 19-jarig meisje, zijn huidige vrouw. “De adviezen zijn niet altijd leuk”, zegt Sjesja, vader van drie kinderen. “Maar ze zijn er altijd op gericht om je sterker te maken.”

Om dat uit te leggen geeft Sjesja een voorbeeld uit een consult met Vissarion. Sjesja vond het niet prettig dat zijn vrouw hem ‘muisje’ noemde, een koosnaam. Maar hij twijfelde of hij daar wat van kon zeggen – in het paradijs bekritiseer je niet het gedrag van anderen, maar dat van jezelf.

Ook voor zulke kleine vraagstukken is Vissarion te raadplegen. Zijn advies: wees sterker, dan gaat ze je misschien wel ‘olifant’ noemen in plaats van ‘muisje’.

Nieuw houvast

Voor Sjesja werkt deze levensstijl beter dan die uit zijn oude leven in Rusland. Daar raakte hij gedesillusioneerd in de komst van het kapitalisme. ‘Snickers en Mars, dat was eigenlijk het enige positieve”, zegt hij. De straten waren overgenomen door dronken mannen en maffiabendes met kalasjnikovs. Als procesmanager in de chemicaliënfabriek van Volgo­grad tobde hij over de zin van zijn leven.

Sjesja: “Ik wilde onder nieuwe wetten leven. Heilige wetten.” En toen kreeg hij via via een boek van Vissarion onder ogen. Zulke vluchtverhalen hoor je veel in het paradijs. Mensen die zich thuis voelden in de Sovjet-Unie hunkerden naar een nieuw houvast; het paradijs biedt gemeenschapszin, collectief bezit, strakke regels. Vissarion zelf was zijn baan als verkeersagent net kwijtgeraakt voor hij begon te preken. Een carrière als schilder kwam niet van de grond.

De tijden zijn veranderd, Rusland ook. De instroom van nieuwe volgelingen uit Rusland is opgedroogd. Er is minder om voor te vluchten. Nieuwelingen komen veelal uit het buitenland. Een Oostenrijkse veganist kwam op de fiets hierheen omdat hij de natuur hier zo mooi vindt en omdat hij graag met hout werkt. Er zijn Duitse liefhebbers van een ecologische levensstijl. Maar zo overtuigd gelovig als de stichters van het paradijs zijn ze niet: de Oostenrijker is atheïst.

De kans dat de stichters terugkeren naar Rusland is klein. Zij hebben al hun bezittingen op advies van Vissarion verkocht. Maar blijven de jongeren?

In de lange stoet witte gewaden op het bergpad is het zoeken naar Roevims leeftijdgenoten. Bijna de helft is vertrokken uit het paradijs. Ze zitten in het Russische leger, studeren in Moskou, werken in Krasnojarsk. Twee kinderen van Vissarion wonen nu in de wereld. “Als je ergens anders wilt wonen, dan is dat geen probleem”, zegt Roevim. “We houden niemand vast.” Maar als Vissarions paradijs wil overleven, dan is Roevims generatie onmisbaar. Dat weet hij. “De eerste golf fanatisme was nodig om de gemeenschap op te richten, nu moet mijn generatie bedenken hoe we verder gaan.” Voor jongeren is de stap naar de wereld niet groot. Wie wil, kan studeren in de stad. Jongens moeten in elk geval de wereld in: hen wacht een jaar dienstplicht in het leger. De wetten van Rusland gaan boven die van het paradijs. Wie principiële bezwaren heeft – Vissarion keurt geweld af – kan twee jaar alternatieve dienstplicht vervullen.

Arseni, een vriend van Roevim die twee jaar in dienst was bij de Russische post, probeerde zijn eerste alcohol in die tijd. “Champagne, lekker hoor!”

Dorpsgenoot Semjon Drozdov komt alleen nog in het paradijs om zijn vader op te zoeken. “Ik geloof niet zo in Vissarion, nee”, zegt hij ingetogen in de meubelmakerij van zijn vader. Hij woont met een eigen gezin in Tsjernogorsk. Ja, hij drinkt ook weleens een wodkaatje daar. Zijn broers trouwens ook, die zijn ook vertrokken.

Iets onder de bergtop, in een houten klooster, proberen priesters ervoor te zorgen dat de jeugd vasthoudt aan de leer van de Leraar. “Herprogrammering van het menselijk brein”, noemt kloosterleider Andrej Pautov dat proces. “We halen al je zwakheden weg.” Dat doet Pautov door de vijf jongens in het klooster te onderwerpen aan een streng regime van handenarbeid, fysieke activiteiten en bestudering van Vissarions leer. Vrij praten met een journalist hoort daar niet bij. Voor vrijheid is een mens immers niet gemaakt. Pautov voorziet elk woord van de jongens van context. Als een van de jongens aarzelt bij de vraag of hij een leven in de wereld overweegt, grijpt Pautov in: “Dit soort vragen begrijpen we hier niet.”

Pautov kon niet voorkomen dat zijn beide zoons het paradijs verlieten. Een zit als beroepssoldaat in het leger. “Hij heeft zijn eigen weg gekozen”, zegt Pautov daarover.

Handel met de ‘wereld’

Een van de oorzaken van de uitstroom: geldgebrek in het paradijs. Geld is nodig voor handel met de wereld, want zelfvoorzienend is de gemeenschap niet. De bestuurders van de bestelwagens moeten worden betaald. Basisgoederen als ramen, zeep, toiletpapier komen van buiten. Maar ook luxeproducten: de Amerikaanse sneeuwscooter van Vissarion, cement voor de nieuwe kerk van Vissarion, marmer voor versieringen voor de kerk. En dan zijn er nog de buitenlandse reizen van Vissarion en zijn assistent – God heeft hem opgeroepen om te reizen, zegt hij. 

Om dat allemaal te financieren storten inwoners geld in een gemeenschapspot. Maar tijd om dat geld te verdienen is er nauwelijks. Iedere ochtend om 8 uur moeten alle mannen zich melden voor gemeenschapswerk, waar ze de rest van de dag mee bezig zijn. Buiten wordt er geglimlacht, maar binnen hebben mensen daar soms geen energie meer voor.

Diana Satokina (26) en haar man stapten uit de familie, zoals zij de gemeenschap noemt. “Mijn man kon de familie niet meer combineren met zijn werk.” Nu bouwt hij fulltime datsja’s voor Russen. Ook Diana kan nu werken naast de opvoeding van haar twee kinderen. Ze schrijft reclameteksten voor bedrijven op Instagram. Ze blijven voorlopig aan de voet van de berg wonen voor “de frisse lucht en het gezonde eten”.

Het geldgebrek is zo nijpend dat mannen twee maanden per jaar het paradijs verlaten om geld te verdienen. Een groepje volgelingen werkte onlangs mee aan de bouw van een orthodoxe kerk in Moskou. “We hebben tegen niemand gezegd waar we vandaan kwamen”, vertelt Vlad Dautov, een van de bouwers. “Zo’n periode is niet goed voor je geest.”

De Russisch orthodoxe kerk ziet de gemeenschap van Vissarion allerminst als een paradijs op aarde. Voor de kerk is Vissarion een totalitaire sekteleider die zijn volgelingen uitbuit.

Betere band met buiten

De relatie met de buitenwereld is altijd moeizaam geweest. In de beginjaren van het paradijs probeerde een parlementslid de gemeenschap te sluiten. Hij zei dat Vissarion zijn volgelingen wilde aanzetten tot massale zelfmoord. Zoals sekteleider Jim Jones, die in 1978 in de jungle van Guyana meer dan 900 van zijn volgelingen tot zelfmoord dwong. Maar het parlementslid verongelukte kort na zijn roep tot sluiting. Dat zou weleens te maken gehad kunnen hebben met de negatieve energievelden die het parlementslid opgeroepen had, suggereerden volgelingen.

Pogingen tot sluiting zijn er sindsdien niet geweest. Wel waren er vragen van de provinciale autoriteiten. Steelt Vissarion geld van zijn volgelingen? Krijgen kinderen wel waarheidsgetrouwe informatie over de wereld? De afgelopen jaren is de band met de autoriteiten verbeterd. De gemeenschap betaalt belasting. De dorpsscholen volgen het reguliere curriculum, met enkele uitzonderingen zoals ‘gedragsonderwijs’. Bovendien houden de volgelingen wat leven in het leeglopende platteland van de provincie. De dorpen leveren vrijwilligers voor evenementen van de overheid, zoals de aanstaande sportolympiade in Krasnojarsk. Andersom krijgt Roevim regelmatig subsidies uit een presidentieel fonds voor sportfaciliteiten, zoals het nieuwe ijshockeyveld.

Toch dreigt de aanstaande afscheiding van de wereld, zo klinkt het boven op de berg. De volgelingen zitten geknield in de sneeuw. In rillende handen houden ze kaarsjes vast. Ze zingen en kijken hoopvol omhoog, naar een goudkleurige troon onder een rode parasol met franje.

Vissarion is niet te zien.

Hij vertoont zich pas na een halfuur. Als de volgelingen hem zien, wordt het doodstil op de berg midden in de taiga. Alleen het gekraak van sneeuw onder laarzen is nog te horen en het gesnik van vrouwen. Traag loopt Vissarion naar zijn troon en blijft dan staan. Minutenlang tuurt hij over zijn geknielde volgelingen, glimlachend.

“Lekker zonnetje”, zijn de eerste woorden die hij uitspreekt en hij haalt diep adem. Zijn troon staat in de zon, zijn volgelingen zitten in de schaduw. “Ik hoop dat jullie erin slagen om op het gekozen pad te blijven, op dit moeilijke pad”, vervolgt hij langzaam.

Mensen in de wereld “spelen” met religie, zegt hij. Maar de vloedgolf is nabij. “Het einde komt eraan, het is al onderweg.”

Alleen wie op de berg zit, zal veilig zijn.