Laat een intendant de politiek helpen met onpopulaire klimaatmaatregelen

Het voorbije weekend werd het idee gelanceerd om een klimaatintendant voor Vlaanderen aan te stellen. Dat voorstel ontlokt flink wat reactie, zowel positief als negatief. De afwijzende reactie haalt de bovenhand. Het concept zou niet stroken met de "representatieve democratie": de politiek moet het klimaatprobleem zelf oplossen. Toch loont het de moeite om dit voorstel eerst even te kaderen, alvorens het af te wijzen.

De klimaatuitdagingen zijn begrijpelijk en terecht hét maatschappelijk onderwerp van het moment. Een grote groep jongeren, burgers, experten, wetenschappers en politici vindt dat we de relatie tussen de mens en zijn omgeving opnieuw en anders vorm moeten geven. De hoofdoverweging is dat we ons gedrag moeten veranderen: anders wonen, ons anders verplaatsen, anders verwarmen, anders eten, anders reizen… 

Grootschalige gedragsaanpassingen dus, die vaak niet alleen duur zijn, maar ook niet onverdeeld als “leuk” worden ervaren. Dat ligt politiek moeilijk. Veel politici hebben het beste voor met het klimaat, maar de bekommernis om (her)verkozen te worden, stuurt het politieke vak. Onpopulaire maatregelen nemen, ligt dus moeilijk voor politici, zeker wanneer er verkiezingen voor de deur staan.

Het idee om de touwtjes tijdelijk in handen te geven van een neutrale derde, die zich in direct overleg met experten, wetenschappers en betrokken burgers op maatregelen bezint, is dus niet strijdig met de representatieve democratie, zoals het nu wordt weggezet. Sterker nog, het is vaak noodzakelijk om uit een politieke impasse te geraken. De Antwerpse Oosterweelverbinding is daar een uitstekend voorbeeld van.

Aan de Universiteit Antwerpen onderzoekt een groep juristen de verhouding tussen klimaatuitdagingen en bestuur. We bestuderen praktijken in andere delen van de wereld en vonden inspiratie in de Verenigde Staten. Dat laatste doet wellicht spontaan wenkbrauwen fronsen, maar toch verbaast het niet. De Verenigde Staten zijn in de voorbije decennia meermaals geconfronteerd met grote natuurrampen, zoals orkanen en superstormen, als gevolg van schade aan het leefmilieu. 

Tijdens het proces van heropbouw van getroffen gebieden werd niet louter nagedacht over het herstellen van klimaatschade, maar ook over een meer veerkrachtig bestuurlijk systeem dat zichzelf proactief organiseert en dus meer doet dan problemen achterna hollen. 

Een betere dialoog tussen wetenschap en bestuur staat daarbij centraal. Wetenschappelijk onderzoek leidt immers tot concrete oplossingen die bijdragen tot het behoud van het klimaat. Een goede doorstroming van onderzoeksresultaten zorgt ervoor dat deze oplossingen sneller worden geaccepteerd en omgezet in relevante acties. Maar welk bestuurlijk systeem leent zich hiertoe het best?

Wat geen goed idee bleek, was de zogenoemde "wetenschappelijke bedrijfsvoering": het rechtstreeks vertalen van onderzoeksresultaten in bestuurlijke acties. Er zijn Amerikaanse voorbeelden waarbij gemachtigde centrale bestuurlijke instanties een beleid konden uitzetten en realiseren dat steunde op onderzoeksresultaten.

Deze initiatieven leverden een prima bijdrage aan het klimaat, maar kenden desondanks een slechte afloop. Een belangrijk deel aan tijd en energie ging namelijk op aan het omgaan met weerstand en acties vanwege gedupeerde landbouwers en andere ontevreden actoren, die niet waren betrokken bij de besluitvorming. 

Een betere piste blijkt het zogenoemd "adaptief bestuur", in functie van klimaatverbetering. Een aantal krachtlijnen staat daarbij centraal. Belangrijk is een bestuurlijk kader dat enkel steunt op hoofdlijnen zodat ruimte wordt gecreëerd om projectmatig te experimenteren en nieuwe dingen uit te proberen, in rechtstreeks overleg met wetenschappers, experten en betrokken actoren.

Zo’n kader geeft een afgebakende opdracht aan een bestuurlijke overheid of een intendant met duidelijke verantwoordelijkheden en spelregel.

Deze aanpak vraagt uiteraard om een goede bestuurlijke hygiëne en voldoende vertrouwen vanwege burgers. Daarom blijkt het verder noodzakelijk om – georganiseerde – burgers rechtstreeks bij het bestuur te betrekken. Systematische inspraak van burgers is een alternatief dat meer moet worden verkend en ingezet. Tenslotte is het elementair dat een dergelijk systeem ook een "lerend systeem" is, dat zichzelf evalueert en bijstuurt. Bestuurlijke systemen zijn doorgaans afgestemd op het vermijden van alle mogelijke risico’s, maar helaas staat dat ook vaak vernieuwing en veerkracht in de weg.

Dus, neen, een klimaatintendant is niet iets wat niet strookt met de representatieve democratie, maar een vernieuwend, veelbelovend traject om burgers, wetenschappers en bestuurders beter te laten samenwerken aan het klimaat.