De zussen van de koning: Juliana, grootvorstin van Rusland, ster van de beau monde en moeder van twee bastaardkinderen

Koningin Victoria van het Verenigd Koninkrijk omringd door een karrenvracht aan koninklijke nakomelingen en keizerlijke verwanten: dat is te zien op een opmerkelijke familiefoto die in april 1894 in Coburg is genomen.

Samen met hun (groot)moeder poseren de Britse kroonprins Albert en keizer Wilhelm II van Duitsland, maar ook Alix von Hessen en haar verloofde Nicolaas, de toekomstige (en laatste) tsaar van Rusland. Voorts tekent ook prinses Louise van België present, de oudste dochter van koning Leopold II. Hij mag koningin Victoria zijn nicht noemen.

Het verhaal van deze unieke familiebijeenkomst begint ruim een eeuw eerder in datzelfde Coburg. Op dat moment is het nog een onbeduidend stadje van waaruit de hertogen van Saksen-Coburg over een ministaatje regeren. Van het eengemaakte Duitsland is nog lang geen sprake.

Op 13 juni 1777 trouwt Frans von Saksen-Coburg met gravin Augusta von Reuss-Ebersdorf en Lobenstein. Hij is de oudste zoon van de hertog en zal hem ooit opvolgen, zij is een vrouw van de wereld met een neus voor politiek. In de 15 jaar die volgen krijgen ze 10 kinderen van wie 7 in leven blijven: de dochters Sophie, Antoinette, Juliana en Victoire en de zonen Ernst, Ferdinand en Leopold.

Die laatste zoon zal het in 1831 tot eerste koning der Belgen schoppen, maar hij is lang niet de enige van het gezin die op of in de buurt van een Europese troon belandt. Vader Frans en vooral moeder Augusta zullen hun hele leven alles in het werk stellen om hun kroost een plekje in de hoogste adellijke, koninklijke en zelfs keizerlijke kringen te geven. 

De oudste zoon Ernst blijft in Coburg als opvolger van zijn vader Frans, maar diens jongste zoon Albert steekt in 1840 het Kanaal over om met koningin Victoria te trouwen. Dat de twee neef en nicht zijn, is niet van belang. Ferdinand slaagt er dan weer in om zijn zoon Ferdinand op de troon van Portugal te krijgen door hem met koningin Maria II te laten trouwen.

Frans en Augusta zetten ook hun dochters als pionnen op de internationale huwelijksmarkt in. Nochtans had het gezin materieel weinig te bieden. In de jaren 1770 was het hertogdom bijna failliet gegaan door een erfeniskwestie. Een eigen hofhouding uitbouwen is hierdoor niet mogelijk en hoewel het huis waarin ze wonen groot genoeg is, moeten de kinderen samen slapen omdat het volledige pand renoveren veel te duur is. Uit noodzaak moet het gezin ’s middags en ’s avonds zelfs bij de ouders van Frans aankloppen voor een maaltijd.

Het motto van Augusta is evenwel niet voor niets "Welt haben" en in 1795 ziet ze haar kans schoon wanneer tsarina Catharina de Grote van Rusland koortsachtig op zoek is naar een bruid voor haar kleinzoon Constantijn. Ze stuurt een generaal op pad in Europa om een geschikte jonge deerne te vinden. Onderweg krijgt een ziekte hem in de greep en moet hij halthouden in… Coburg. Daar verneemt hij dat Frans en Augusta liefst drie dochters van huwbare leeftijd hebben. Wat hem betreft, is de zoektocht voorbij.

In september 1795 vertrekt Augusta samen met Sophie, Antoinette en Juliana naar Sint-Petersburg om hen aan de tsarina voor te stellen. Op dat moment zijn ze respectievelijk 17, 16 en 14 jaar. Ze zijn ook luthers en moeten daarom een verklaring tekenen dat ze uit vrije wil de eventuele stap naar het Russisch-orthodoxe geloof zullen zetten.

Zowat een maand later staat de moeder samen met haar dochters voor de trappen van het Winterpaleis in Sint-Petersburg. Catharina ontvangt hen hartelijk en stelt hen voor aan haar kleinzoon en de latere troonopvolger Alexander, maar vooral aan zijn jongere broer Constantijn. Hij is dan 16 en valt enorm in de smaak bij Augusta.

Het verblijf aan het hof van Catharina duurt alles samen drie weken, maar al na één week heeft Constantijn zijn keuze gemaakt: hij wil trouwen met Juliana, de jongste van de drie zussen. Catharina geeft Augusta en de andere twee zussen een ruime compensatie voor hun reis en ze verleent de broers die thuis zijn gebleven militaire graden in het Russische leger. Leopold mag zich zo op de leeftijd van vijf jaar kapitein noemen.

Op 7 november 1795 neemt Augusta afscheid van Juliana en reist ze met Sophie en Antoinette naar Coburg terug. Eind januari 1796 bekeert Juliana zich tot de Russisch-orthodoxe kerk en neemt ze de naam Anna Fjodorovna aan. Korte tijd later trouwt ze met Constantijn. Haar ouders wonen die plechtigheid niet bij.

Het huwelijk van Juliana en Constantijn neemt een valse start wanneer de bruidegom het op het einde van de huwelijksdag met een wachter aan de stok krijgt en hem bont en blauw slaat. Vol van woede wil hij zijn bruid tijdens de eerste huwelijksnacht niet aanraken.

Daarna gaat het al snel van kwaad naar erger. Constantijn ontpopt zich tot een wreedaardige en agressieve echtgenoot die graag levende ratten uit kanonnen schiet. Hij is ziekelijk jaloers op Juliana en probeert haar steeds meer te isoleren. Op een keer stopt hij haar in een grote Chinese vaas en begint hij met een pistool wild in het rond te schieten terwijl zij doodsangsten uitstaat.

Eind 1796 overlijdt Catharina onverwacht aan de gevolgen van een beroerte. Haar zoon Paul I neemt het roer over, de vader van Alexander en Constantijn. Intussen is duidelijk dat het huwelijk van Constantijn en Juliana een totale mislukking is. Hij begint haar openlijk te bedriegen en zij denkt na over manieren om te ontsnappen. In 1799 lukt dat kortstondig wanneer ze voor een kuur naar Bohemen mag reizen. Na zeven maanden verplicht Paul I haar om naar Rusland terug te keren. Daar gaat haar gezondheid zienderogen achteruit.

Een moord betekent uiteindelijk de redding voor Juliana: in de nacht van 23 op 24 maart 1801 maken officieren tsaar Paul I een kopje kleiner, dit met medeweten van zijn oudste zoon Alexander, die hem opvolgt als Alexander I. In het voorjaar van 1802 laat hij Augusta weten dat Juliana naar Coburg mag terugkeren, waar ze een riante toelage krijgt. Van een echte scheiding kan geen sprake zijn omdat dit de keizerlijke familie in verlegenheid zou brengen.

Al snel blijkt Coburg veel te klein voor Juliana, die intussen de luxe en de grandeur van het hof in Sint-Petersburg gewend is. Ze reist naar Berlijn en Praag en ze stort zich op het mondaine leven. In juli 1808 vertrekt ze in het geheim naar Trub in Zwitserland, waar ze in oktober van een zoon bevalt, Edgar. Hij groeit op in het gezin van de plaatselijke dominee.

Twee jaar later reist Juliana opnieuw naar Zwitserland. In Bern leert ze Rudolf Abraham von Schiferli kennen. Hoewel hij getrouwd is en kinderen heeft, ontluikt een romance tussen hen die de rest van hun leven standhoudt. De familie van Juliana sluit Schiferli in de armen. Onder anderen haar broer Leopold kan het prima met hem vinden. Op 31 mei 1812 bevalt Juliana in Coburg van een dochter Hilda. Zij wordt eveneens geadopteerd. 

In 1813 geeft tsaar Alexander Juliana de toestemming om permanent naar Zwitserland te verhuizen. Daar zal ze de rest van haar leven blijven wonen. Een jaar later koopt ze het landgoed Elfenau, vandaag een residentie van de president van Zwitserland. Schiferli komt samen met zijn echtgenote en hun twee zonen bij haar inwonen als haar rentmeester.

Elfenau groeit al snel uit tot een plek met een internationale reputatie waar tal van hoge gasten neerstrijken. Zowel de beau monde van Bern, diplomaten uit Rusland als buitenlandse prominenten laten zich met plezier uitnodigen door Juliana, die officieel nog steeds grootvorstin van Rusland is.

In Sint-Petersburg groeit intussen de druk op Constantijn om de banden met Juliana aan te halen. Tsaar Alexander I heeft enkel dochters, dus is het aan zijn jongere broer om een zoon en erfgenaam te produceren. Dat Juliana intussen twee bastaardkinderen met evenveel vaders op de wereld heeft gezet, is geen bezwaar. Constantijn klopt aan bij zijn schoonbroer Leopold, met wie hij wel nog steeds een goede verstandhouding heeft. Samen reizen ze in januari 1814 naar Elfenau in de hoop de brokken te lijmen.

Die hoop blijkt tevergeefs. Juliana weigert ostentatief elke vorm van toenadering en is doof voor de smeekbedes van haar echtgenoot en broer, die onverrichter zake naar huis terugkeren. Het huwelijk is dood en begraven. Toch duurt het tot 1820 vooraleer tsaar Alexander I de scheiding goedkeurt, vooral op aandringen van Constantijn. Hij huwt vrijwel onmiddellijk met een andere vrouw, Juliana blijft haar romance met Schiferli koesteren.

In 1834 huwt Juliana's dochter Hilda. Een jaar later is het de beurt aan haar zoon Edgard. Hij trouwt met een bastaarddochter van hertog Ernst, de broer van Juliana. Het zijn de laatste gelukkige momenten in haar leven want haar latere levensjaren staan vooral in het teken van pijn en verlies.

Al in 1824 is haar zus Antoinette gestorven. In 1831 geeft haar moeder Augusta de pijp aan Maarten, gevolgd door haar zus Sophie in 1835. De grootste schok komt in 1837 wanneer zowel haar dochter Hilda als haar geliefde Schiferli sterft. "Elfenau is een plek van rouw geworden", schrijft Juliana. 

Op 15 augustus 1860 overlijdt Juliana zelf in haar landgoed. Ze is net geen 79. Op haar grafsteen staat enkel haar naam en haar geboorte- en overlijdensjaar. Elke verwijzing naar Coburg of haar titel als grootvorstin van Rusland ontbreekt. Dat neemt niet weg dat tsaar Alexander II eist dat ze bij haar overlijdensbericht in de pers als grootvorstin én als weduwe van Constantijn staat omschreven. Alles om de schijn hoog te houden.

Nadat Constantijn in 1795 voor Juliana als bruid heeft gekozen, blijven haar zussen Antoinette en Sophie niet bij de pakken neerzitten. In 1798 huwt die eerste met hertog Alexander van Württemberg. Zijn zus is de echtgenote van tsaar Paul I van Rusland en de moeder van tsaar Alexander I en Constantijn. It’s all in the family.

Het echtpaar gaat in Rusland wonen. Tal van prominente figuren komen hen in hun salon opzoeken waardoor ze aan invloed winnen. Ze krijgen vijf kinderen waarvan vier in leven blijven. Opmerkelijk: in 1832 trouwt hun oudste dochter Marie met… haar oom Ernst I, de hertog van Saksen-Coburg en de broer van Antoinette. Die merkwaardige verbintenis maakt ze niet meer mee want ze sterft al in 1824.

Ook Sophie geraakt uiteindelijk van straat. Zij is de oudste zus van Leopold en kan het goed met hem en zijn eerste echtgenote Charlotte Augusta vinden. Omgekeerd is hij niet altijd even lief voor haar. Zo verklapt hij zijn vrouw met een vreemd soort humor dat Sophie zich vroeger elke zaterdag schoor omdat ze een sterke zwarte baard had.

Sophie staat bekend om haar verteltalent en is een verdienstelijke auteur. Op 22 februari 1804 trouwt ze in Coburg met Emmanuel von Mensdorff-Pouilly, een officier in het Oostenrijkse leger. Hij is “"slechts" een baron en dus een "minderwaardige" partij. Daaraan wordt in 1818 een mouw gepast wanneer hij de titel van graaf krijgt. Samen krijgen ze zes zonen. Ze sterft in 1835.

Leopold onderhoudt zijn leven lang goede relaties met zijn beide zussen én met hun echtgenoten. Ze wisselen duizenden brieven uit waarin ze vaak openhartig hun gevoelens en gedachten delen. De koning zal uiteindelijk al zijn zussen en broers overleven vooraleer hij in 1865 zelf sterft. 

In 2011 publiceerde professor Gita Deneckere van de UGent "Leopold I. De eerste koning van Europa", een lijvige biografie over de eerste koning der Belgen en zijn familie. Op 3 september van dat jaar lichtte ze het werk toe in "Interne keuken" op Radio 1. Dat gesprek kan u hieronder herbeluisteren: