Chimpansees hebben ook cultuur. Alleen wordt die bedreigd door ontbossing en jacht
Door toedoen van de mens neemt niet alleen het aantal chimpansees af, ook hun ‘cultuur’ staat onder druk. Chimpansees leren van groepsgenoten en nemen vaardigheden van elkaar over. Beperking en verstoring van hun leefgebied door onder meer ontbossing en jacht leiden tot verschraling van die groepseigen ‘culturen’, schrijven onderzoekers in Science.
Chimpansees gebruiken takken, bladeren en stenen om aan honing, vruchten, wieren, insecten, noten en vlees te komen. Ze communiceren met elkaar door middel van gebaren. Ze maken bedden van bladeren, wapens van stokken, gooien stenen naar indringers. Traditioneel gedrag kan per groep verschillen. De verscheidenheid van gedragingen, de culturele rijkdom, neemt af als de dieren leven in omstandigheden die hun leven verstoren. Dat stelt een omvangrijk internationaal team onder leiding van wetenschappers van het Duitse Max Planck Instituut in Leipzig.
De onderzoekers deden een jaar lang veldwaarnemingen bij 46 groepen chimpansees en analyseerden gegevens van in totaal 144 chimpanseegemeenschappen in West- en Midden-Afrika. Ze stelden een lijst op van dertig vaardigheden, zoals het eten van termieten met een stok of het kraken van noten met een steen, en onderzochten in hoeverre die voorkomen bij de diverse groepen. Daaruit blijkt dat de diversiteit van het gedrag afneemt naarmate het leefgebied van de dieren onder grotere druk staat door menselijke invloed. Ontbossing en de aanleg van wegen leiden tot verkleining en versplintering van het leefgebied van chimpansees. Jacht en illegale dierenhandel eisen hun tol.
Krimpende populaties
De wetenschappers berekenden dat de kans dat chimpansees aangeleerde gedragingen vertonen gemiddeld 88 procent kleiner is in gebieden waar de invloed van de mens groot is, vergeleken met gebieden waar de mens weinig of geen invloed heeft. Het krimpen van populaties en achteruitgang van het leefgebied beperken de mogelijkheden om gedragingen van elkaar te leren.
De kans dat chimpansees aangeleerde gedragingen vertonen is gemiddeld 88 procent kleiner in gebieden waar de invloed van de mens groot is
Om culturele tradities te behouden is een zekere omvang van gemeenschappen nodig. In een omgeving met weinig natuurlijke variatie en minder rust is minder gelegenheid om vaardigheden van elkaar af te kijken en over te nemen. In gebieden waar wordt gejaagd zullen dieren zich minder vrij bewegen, minder opvallend gedragen, minder op vaste plekken blijven, zegt primatoloog Jan van Hooff, emeritus hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Door klimaatverandering kan de beschikbaarheid afnemen van voedselsoorten die verbonden zijn met bepaalde methoden om ze eetbaar te maken. Aangeleerde vaardigheden kunnen zo verdwijnen.
Van Hooff, niet betrokken bij het onderzoek, geeft het voorbeeld van chimpansees in Senegal die de gewoonte hebben ontwikkeld om met puntig gemaakte takken te jagen op galago’s, kleine halfapen die overdag in boomholtes slapen. Met hun speren prikken de chimpansees in de holtes. “Dat hebben we nergens anders in Afrika gezien. Als de omgeving verandert en deze vorm van jacht onmogelijk wordt sterft zo’n gebruik uit.”
Stenen gooien
De meeste vaardigheden houden verband met het vinden en nuttigen van voedsel, maar er zijn ook gedragingen die daar niets mee te maken hebben. Zo blijkt een groep chimpansees in het West-Afrikaanse Guinee-Bissau de gewoonte te hebben stenen te gooien naar een boom. Over de betekenis van dit gedrag verschillen de meningen, zegt ecoloog Annemarie Goedmakers, een van de wetenschappers die meewerkten aan het onderzoek. “Aan de voet van de boom ontstaat een stapel stenen. Het kan iets ritueels zijn. Het stapelen van stenen lijkt op het gedrag van de primitieve mens. Het kan ook een vorm van communicatie zijn: om andere dieren te wijzen op hun aanwezigheid.”
Goedmakers deed mee aan veldwerk bij een van de plekken in Guinee-Bissau waar het gedrag van chimpansees in kaart werd gebracht met behulp van camera’s en door visuele waarnemingen. Het is een locatie waar de dieren relatief ongestoord leven. De jacht is er verboden. De hier levende chimpansees vertoonden een bovengemiddeld aantal aangeleerde gedragingen.
‘Het stapelen van stenen lijkt op het gedrag van de primitieve mens. Het kan ook een vorm van communicatie zijn: om andere dieren te wijzen op hun aanwezigheid’
Kunnen chimpansees ook nieuwe gewoonten ontwikkelen onder invloed van de oprukkende mens? Van Hooff: “Het moet kunnen als de sociale omstandigheden waaronder een traditie zich kan vestigen niet ook geschaad worden. Bij dieren waarop wordt gejaagd, kunnen storingen in de sociale patronen optreden die ontwikkeling en overdracht van nieuw gedrag onmogelijk maken. Het hangt er van af of nieuwe tradities de tijd krijgen om zich te vestigen.”
Goedmakers vindt dat bij het stellen van prioriteiten bij de bescherming van bedreigde dieren rekening moet worden gehouden met hun culturele rijkdom. Wat haar betreft verdienen groepen chimpansees die specifiek gedrag vertonen dat elders niet of nauwelijks voorkomt extra bescherming. Van Hooff is het met haar eens: “Het liefst zou je alle chimpansees beschermen, maar als dat niet mogelijk is moet je keuzes maken. Laten we ons vooral richten op het behoud van gedragstradities die we belangwekkend vinden.”