Godfried Danneels: hoe een potentiële paus ten onder ging aan ‘de verzoening te veel’

Als aartsbisschop was kardinaal Godried Danneels een figuur met aanzien en morele autoriteit. Wanneer hij sprak, werd er geluisterd, binnen en buiten de kerkgemeenschap. Dat was minder vanzelfsprekend dan het lijkt, want Danneels was in ons land de vertegenwoordiger van het katholieke geloof in een tijd dat de maatschappij steeds verder wegdreef van dat geloof. Maar terwijl de kerkbanken leeg bleven, groeide zijn populariteit. Voor de buitenwacht was hij een verruimer die zijn mening durfde te geven. Een benaderbare geestelijke met een voornaam. Wanneer mensen niet wisten met welke titel ze hem moesten aanspreken, antwoordde hij: “Zeg maar Godfried.”

Weinigen stonden zo lang bovenaan de maatschappelijke ladder als Danneels, maar in 2010 donderde hij hard naar beneden en kreeg zijn aanzien een flinke knauw door Operatie Kelk. In het gerechtelijk onderzoek naar kindermisbruik in de kerk viel ook Danneels genadeloos door de mand. Weg was zijn aura van verzoenende progressief: de kardinaal bleek plots een pion in de doofpotcultuur van de katholieke kerk.

De Standaard legde via de zogenaamde Danneels-tapes bloot hoe de kardinaal slachtoffers van zijn collega-bisschop Roger Vangheluwe aanmaande om hun leed te verkroppen en vooral niet naar het gerecht of de media te stappen. Later zou hij aan dichte vrienden zijn spijt betuigen over zijn rol in de zaak. Operatie Kelk had hem overduidelijk getekend. Danneels werkte nog een aantal jaren in stilte verder, tot hij zich terugtrok in Mechelen. Sinds enkele jaren was Danneels ziek, donderdag overleed hij thuis. Hij werd 85 jaar oud.

Lees ook:

Standpunt: “Kardinaal Danneels leidde de kerk met zachte hand. Maar hij bleek ook zacht voor wie het niet verdiende”

Mogelijke paus

Godfried Danneels werd in 1933 geboren in het West-Vlaamse Kanegem, in Tielt, als oudste van zes kinderen. Na zijn opleiding aan de theologische faculteit in Leuven maakte hij een blitzcarrière als priester, daarna als bisschop van Antwerpen en vanaf 1979 als aartsbisschop van het bisdom Mechelen-Brussel. Paus Johannes Paulus II benoemde hem enkele jaren daarna ook tot kardinaal, het hoogste katholieke ambt na de paus zelf. De kardinalen hebben onder meer het recht om na het overlijden van de paus een van hen te benoemen tot zijn opvolger.

Danneels zelf werd in de jaren 80 regelmatig getipt als mogelijke paus. Vooral zijn rol als verslaggever van de buitengewone Synode in 1985, die twintig jaar na het einde van het Tweede Vaticaans Concilie werd samengeroepen, ging niet onopgemerkt voorbij. Met een optimistische openingstoespraak plaatste hij zich internationaal op de kaart als een gematigd man die zich openstelde voor de buitenwereld.

Zijn progressieve stijl werd hem in de hoogste gremia niet in dank afgenomen. Danneels maakte opgang in het naoorlogse katholieke Vlaanderen, benadrukt jurist Fernand Keuleneer, die hem verdedigde in Operatie Kelk. “Kennis van het geloof was toen een evidentie, en Danneels moest dus niet veel aan missionering doen: katholicisme was nog een gegeven.” Dat zou in de decennia daarna flink veranderen. Vlaanderen ontkerkelijkte in sneltempo, en tegen de tijd dat Danneels het hoogste kerkelijk ambt in ons land vertegenwoordigde, onderscheidde ons land zich internationaal als een progressief baken. Er kwam vooruitstrevende wetgeving rond abortus, het homohuwelijk, en uiteindelijk ook euthanasie.

“Rome zag die evolutie met lede ogen aan”, zegt moraalfilosoof Patrick Loobuyck (UAntwerpen). “Hij heeft de ontkerkelijking niet kunnen tegenhouden. Maar veel van wat hem kwalijk werd genomen, was niet altijd even terecht.” Zo werd hem ook aangewreven dat hij aan de KU Leuven, waar hij als aartsbisschop automatisch inspraak kreeg, gevoelig wetenschappelijk onderzoek rond stamcellen en ivf niet heeft tegengehouden. “Hij kon daar allemaal ook niet zo veel aan doen”, zegt Loobuyck.

Dialoog

Die maatschappelijke omslag verklaart voor een groot deel waarom Danneels nooit paus geworden is. Hij was daarnaast niet de man van de politieke strategie, maar wel die van de dialoog. Hij ging vaak en met plezier in gesprek, wat hem een graag geziene gast maakte in de media. De verpersoonlijking van de kerk die naast Mark Uytterhoeven op de divan schuift: voor vele Vlamingen was het even naar adem happen. Legendarisch is ook de parodie in Het leugenpaleis, waar Dardinaal Kanneels (sic) het over de muis van Kate Winslet heeft.

Het droeg allemaal bij aan zijn progressieve imago. “Maar ik vond hem eigenlijk niet zo progressief”, zegt Keuleneer. “Zijn leer lag nog helemaal in de lijn van de kerk. Hij hechtte een groot belang aan de eeuwigheid en het hiernamaals: dat is erg katholiek. Bovendien weet ik met zekerheid dat hij nooit voorstander is geweest van die progressieve wetgeving.”

“Kardinaal Danneels trad makkelijker op voor een groot publiek dan in een persoonlijk gesprek. Als je door hem werd ontvangen, dan begon hij vaak met een simpele: ‘Ik luister’”, zegt Rik Torfs, die Danneels voor het eerst leerde kennen als jonge kerkjurist. “Hij was niet progressief maar ook niet conservatief. Hij was een man van het midden.”

Typerend was de bisschopsleuze die Danneels koos: Apparuit humanitas Dei nostri, de menslievendheid van onze God is verschenen. Hij brak niet met de katholieke leer, maar vond wel dat die op mensenmaat gesneden moest. Daarin schuilt de dualiteit van Danneels, progressief maar niet trop. In 2003 stuurde hij Guy Verhofstadt een brief om zich te uiten tegen de discriminatie van holebi’s. Enkele jaren later was hij dan weer erg kritisch over de euthanasie van Hugo Claus: de schrijver omzeilde de dood, vond Danneels. “Omzeilen is geen heldendaad, geen voer voor frontpaginanieuws”, klonk het in een homilie tijdens de paaswake.

Autoritair

Zo verzoenend als Danneels naar buiten toe leek, zo autoritair kon hij volgens Torfs binnen de religieuze gemeenschap zijn. Bij het verschijnen van het boek Laatste dictatuur, waarin priester Rik Devillé de structuur van de kerk aanklaagde, lag Danneels dwars. Hij probeerde de publicatie tegen te houden. Daarvoor was het te laat, maar Danneels kon er wel voor zorgen dat het boek werd voorgesteld zonder de auteur en zonder de inleider, Rik Torfs.

Ook toen Torfs de homoseksuele priester Rudy Borremans verdedigde als advocaat, nam Danneels hem dat niet in dank af. “Hij zag in mij zeker geen verdediger van het kerkinstituut. Uiteindelijk heeft hij Borremans ook geschorst.”

“In zekere zin was Danneels een arrangeur in de kerk, al ging dat niet altijd even handig”, zegt Torfs. Die onhandigheid kwam Danneels duur te staan wanneer hij als bemiddelaar wilde optreden tussen de Brugse bisschop Roger Vangheluwe en diens neefje, die jarenlang door zijn oom misbruikt was. “De verzoening te veel”, noemt Loobuyck het. De affaire zou een scherpe bocht aanleggen in de bibliografie van Danneels.

Vooral de Danneels-tapes hakten zwaar in op het beeld dat de samenleving had van de kardinaal. De schriftelijke neerslag van de gesprekken tussen Danneels, Vangheluwe, en zijn slachtoffer zou altijd aan hem blijven kleven. Ook jaren later valt moeilijk te begrijpen wat Danneels toen dreef: in een poging om de schade te beperken, sloeg hij zelf zijn beeld van progressieve kardinaal aan diggelen. Wanneer het slachtoffer van Vangheluwe suggereerde het misbruik publiek te maken, zei de kardinaal: “Eigenlijk, monseigneur gaat volgend jaar zijn ontslag geven, eigenlijk zou dat beter zijn dat je wacht.” En even later klinkt het: “Zo breng je hem in een moeilijk parket.”

Het antwoord van het slachtoffer is vernietigend: “Maar waarom heb jij zo’n medelijden met hem en niet met mij?”

“De zaak-Vangheluwe heeft hij verkeerd aangepakt”, is Torfs stellig. “Hij deed dat te veel in de oude pastorale stijl. Zo pak je pedofiliezaken niet aan. Zijn glansrijk begonnen carrière eindigde zo in mineur.”

Crisis

CD&V-politica Mia De Schamphelaere, die Danneels goed kende, zag hoe Operatie Kelk hem tekende. Een diepe persoonlijke crisis, noemt ze het. Danneels besefte hoe moeilijk de zaak lag voor kerk en samenleving. “Daarom is hij ook ingegaan op de vraag van het parlement om zich te laten ondervragen. Hij begreep heel goed de vraag om opheldering van de samenleving – hij wou dat zelf ook.”

Advocaat Walter Van Steenbrugge, die samen met Christine Mussche de slachtoffers van seksueel misbruik in de kerk verdedigde, is veel harder in zijn oordeel. “In mijn herinnering staat hij geboekstaafd als een leugenaar. Hij zorgde er mee voor dat de doofpot stevig dicht bleef.” Negen jaar na Operatie Kelk is het onderzoek in de strafzaak overigens nog steeds lopende. In de burgerrechtelijke zaak is het wachten op een uitspraak van het Europees Hof. Dat moet oordelen of de Heilige Stoel aansprakelijk kan worden gesteld. Een uitspraak wordt in de komende weken verwacht.

Uiteindelijk trok Danneels zich terug uit het publieke leven. De affaire rond Vangheluwe trok een schaduw over zijn erfenis, maar in de laatste jaren van zijn leven was hij niettemin trots op de richting die de kerk uitging. Danneels speelde een actieve rol in het verzet tegen Jozef Ratzinger, die in 2005 tot Paus Benedictus verkozen werd. Toen al vond Danneels dat die eer naar de Argentijn Jorge Bergoglio had moeten gaan. Uiteindelijk gebeurde dat acht jaar later.

“Bij de pausverkiezing van Franciscus stond hij glunderend voor het balkon op het Sint-Pietersplein”, zegt De Schamphelaere. “Die eenvoudige begroeting, de serene buonasera waarmee hij de wereld voor het eerst als paus aansprak: dat vond hij prachtig. Franciscus is een menselijke paus, iemand die vind dat de kerk te midden van het volk moet staan. En net als Danneels vindt de paus dat de kerk aan de kant van de slachtoffers van het seksueel misbruik moet staan. De kerkvisie van Danneels heeft het uiteindelijk gehaald. Het is mooi dat hij dat nog heeft mogen meemaken.”