Waarom #selfcare schadelijk kan zijn voor uw geestelijke gezondheid

“Vijf uur voor ik me liet opnemen in de crisispsychiatrie lag ik met peperdure houtskoolpatches op mijn gezwollen ogen omdat ik niet wilde dat mijn pilatesleerkracht zou zien dat ik weer een hele dag had gehuild. Ze zag het toch. En ze liet me een oefening doen om mijn heupgewrichten te openen, want daar zitten volgens haar al onze emoties opgekropt. Na de les kon ik niet meer op mijn benen staan, maar dat had niets met die work-out te maken.”

‘#Selfcare’. Onder die noemer post Hannah* (32) haar wekelijkse pilatessessie op Instagram. Soms vergezeld van een ‘Bend me, don’t break me’. Hannah heeft verschillende afweermechanismen om de atoombom in haar hoofd niet te doen ontploffen. Ze probeert suikervrij te eten, maakt veel wandelingen, heeft meditatie-applicaties op haar telefoon en “ontprikkelt” regelmatig met bruisballen die namen als Cheer Up Buttercup en The Big Sleep dragen.

Hannah is lang niet de enige die heil zoekt in #selfcare, het hashtag verworden concept van lief zijn voor jezelf. Gezichtsmaskertjes leggen is #selfcare. Je berichten drie dagen lang negeren is #selfcare. Lieve boodschappen schrijven op de spiegel is #selfcare. Een detoxsapjeskuur volgen is #selfcare, maar pizza eten in bad met een glas ijskoude wodka is evengoed #selfcare.

Volgens Google Trends wordt de term de afgelopen drie jaar alsmaar vaker door de zoekmachine gehaald, waarbij gebruikers doorgaans uitkomen bij verzorgingsproducten of tips om te ontstressen. Op Instagram telt #selfcare momenteel meer dan dertien miljoen posts. Naast melige motivational quotes, bewegende gifs die je tonen hoe je moet ademen, beelden van natuurwandelingen en een promo voor gelaatsbehandeling, herbergt de hashtag ook product shots van worstvormige knuffels in de vorm van een matroos, video’s van verf die gemengd wordt, screenshots van meditatie-apps en om de een of andere reden steken heel wat mensen ook veldbloemen in hun slipje.

Een recente rage is sinaasappels eten onder de douche. Yep. Sinaasappels. Onder de douche. Omdat je in de stoom van het warme water extra ondergedompeld wordt in de geur die de schil vrijgeeft, een geur die volgens aromatherapeuten stressverlagend zou werken, maar ook omdat je dan kunt eten ‘zoals onze oerouders’ zonder dat je je zorgen moet maken over het sap dat van je kin en over je handen stroomt. Is het dan écht zover met ons gekomen dat we zelfs getriggerd worden door een citrusvrucht?

Kapitalistische knuffels

“Ach, ik heb het nog zien gebeuren”, zegt psychiater Edel Maex, die twintig jaar geleden mindfulness in ons land introduceerde. “We boekten goede resultaten met mindfulness en dus is zich dat beginnen verspreiden – ook bij mensen die niet zoveel kaas hadden gegeten van de praktijk. Op een gegeven moment is de hype echt ontploft en zag je de grootste onzin verschijnen onder de noemer mindfulness.”

De arts benadrukt dat het noodzakelijk is om het kaf van het koren te blijven scheiden. Dat we (geestelijke) gezondheidszorg niet mogen verwarren met zelfzorg, maar dat zelfzorg wel meer is dan een gehypete hashtag. “Want zelfzorg is in essentie wel ontzettend belangrijk. Iedere mens heeft baat bij gezonde gewoonten zoals voldoende beweging, voedzaam eten, luisteren naar je lichaam en op een bewuste manier leren stilstaan bij het leven. Bovendien is het een vorm van emancipatie, jezelf onder handen nemen.”

Himalayazout

Zelfzorg kwam onder die vorm ook bij het grote publiek terecht, via de pen van Frans filosoof Michel Foucault, die eind jaren 70 met L’Histoire de la sexualité op de proppen kwam. ‘Le souci de soi’ definieerde hij als een vorm van vrijheid om de verantwoordelijkheid te nemen voor je lichaam en je geest en er zorgzaam voor te zijn. Audre Lorde omschreef self-care in haar roman A Burst Of Light dan weer als een politieke daad. Als lesbische Afro-Amerikaanse voelde ze zich als minderheid behandeld in het Amerika van de jaren 80. “Voor mezelf zorgen is dus geen genotzucht, maar zelfbehoud.”

Anno 2019 blijft er van die emancipatie niet meer veel over, al lijken we nog nooit zoveel aan zelfzorg gedaan te hebben. We wringen ons lijf in onmogelijke kronkels terwijl we namasté prevelen in de hoop dat onze innerlijke demonen gedesoriënteerd raken en de afslag naar ons hoofd missen. Geperste sapjes van tien euro per liter om de krop in onze keel door te slikken, synthetische-theezakjes die ons vertellen ‘dat we ons hart niet mogen laten vergiftigen’. Er zijn self-carecruises, self-caregezichtsmaskers, self-carewandelingen met alpaca’s en zelfs self-careplaktattoos in de vorm van pleisters met de woorden ‘You are good enough’. Kapitalistische knuffels, uitgedeeld door bedrijven en individuen die munt proberen te slaan uit onze wanhoop.

Het meest beruchte voorbeeld is ongetwijfeld Goop, het bedrijf van voormalig actrice Gwyneth Paltrow, die zichzelf heeft omgevormd tot wellnessgoeroe. Haar lifestylewebsite is momenteel zo’n 250 miljoen dollar waard. Onder meer in de webshop? Een meditatiekaars van 175 dollar, een waterfles met chakrazuiverende kristallen voor 80 dollar en (uiteraard) een gouden vibrator van 3.500 dollar genaamd ‘Olga’. Het meest aanstootgevende is echter de kruidenmengeling die zichzelf ‘emotional detox bath salt’ durft te noemen. ‘It centers body and spirit and takes the edge of turbulent times’, zo wordt de mix van himalayazout en chiazaadolie (beide overigens voor minder dan vijf euro te koop bij de drogist) omschreven door een Goop-medewerkster die het goedje ongetwijfeld eerst door de neus heeft gejaagd alvorens ze die woorden aan haar browser durfde toevertrouwen. Het zakje geurend gruis maakt je 35 dollar armer en is goed voor drie “deugddoende” badjes. Het zou schandalig zijn, mocht het product niet regelmatig uitverkocht zijn en mensen er dus blijkbaar op zitten te wachten.

Op zich is er natuurlijk niets mis met een mooie yogamat, met badwater dat lekker ruikt of met paddenstoelenpoeder toevoegen aan je koffie. Maar volgens experts wordt het gevaarlijk wanneer die dingen gezondheidsclaims uitdragen die ze niet kunnen onderbouwen en deze gebruiken om een bevolking te lokken die sowieso al heel erg kwetsbaar is. “Als een lichaamsolie me zegt dat ze me emotioneel stabieler zal maken, dan wíl ik dat geloven, niet omdat ik er echt van overtuigd ben dat een simpel verzorgingsproduct me mijn problemen zal doen vergeten, maar omdat ik geen andere keuze heb”, zegt een twitteraarster wanneer een self-careproduct van Goop viraal gaat en negatieve reacties oogst. “Therapie kan ik niet betalen, en eerlijk gezegd zou ik ook niet weten waar ik moet beginnen te zoeken.”

De laatste jaren verandert de drijfveer achter zelfzorg steeds meer van ‘Ik wil voor mezelf zorgen’ naar ‘Ik moet voor mezelf zorgen.’ Omdat we op onszelf aangewezen zijn. Omdat we geen idee hebben waar we terechtkunnen, geen geld hebben voor medicatie of behandelingen die niet terugbetaald worden, geen tijd hebben om maandenlang op een wachtlijst te staan en dus maar een quick fix zoeken in een nagellak met een fel kleurtje en de naam ‘Your Best You’. Hoewel zelfzorg geen gezondheidszorg is, besluiten we dat het toch maar moet volstaan.

Drempelvrees

Even wat confronterende cijfers. Momenteel kampen wereldwijd meer dan 300 miljoen mensen met een depressie, zo zegt de Wereldgezondheidsorganisatie, een stijging van bijna 20 procent tegenover een tiental jaar geleden. Volgens onderzoek van denktank Itinera uit 2013 zal gemiddeld 1 op de 3 Belgen in zijn leven ooit geconfronteerd worden met een psychische stoornis. 26 procent van de Belgen voelt zich regelmatig slecht in zijn vel. 46 procent van de personen met een psychische aandoening komt uiteindelijk wel bij een (huis)arts maar krijgt medicatie noch therapie. 25 procent krijgt enkel medicatie en 3,8 procent enkel therapie.

Deze onderbehandeling is volgens de OESO en Itinera het gevolg van financiële drempels en het gebrek aan informatie. Slechts 1 op de 3 mensen zoekt professionele hulp; 31 procent weet niet waar ze hulp kunnen vinden; 32 procent stelt het zoeken van hulp uit om financiële redenen.

Pure discriminatie

Zij die wél de stap naar hulp zetten komen vaak terecht bij de huisarts, die niet altijd op de juiste manier doorverwijst omdat hij of zij niet voldoende bekend is met de werking van de geestelijke gezondheidszorg, bevestigt de OESO. En wie uiteindelijk toch een brief voor de psychiater meekrijgt, kan op wachttijden rekenen die oplopen van een maand tot zelfs een jaar.

“In november had ik via mijn huisarts een aanbeveling gekregen voor een psychiatrisch ziekenhuis”, vertelt Hannah. “Toen ik naar die afdeling belde kreeg ik te horen dat ik er pas eind maart terechtkon. Vier maanden later.” De stem aan de andere kant van de lijn wist Hannah te zeggen dat ze overspoeld werden met aanvragen en dat de enige snellere manier via spoed was. “Ik was al zo lang aan het vechten, ik wist niet eens of ik er eind maart überhaupt nog zou zijn, en dan zeggen ze me eigenlijk dat ik maar eens moest toegeven aan mijn donkere gedachten en maar ‘een beetje’ mijn polsen moest oversnijden zodat ik met een ambulance mijn entree kon maken.” Hannah zucht. “Ze bedoelde dat vast niet zo, dat weet ik nu, maar zo kwam dat wel over.”

(lees verder onder de illustratie)

Hoewel zelfzorg geen gezondheidszorg is, hebben we soms geen andere keuze dan erop terug te vallen. Hannah voegde meditatie en een dankbaarheidsdagboek toe aan haar rituelen, en ging voedingssupplementen slikken. “Ook al wist ik ondertussen wel dat er meer met me aan de hand was dan ‘me gewoon wat minder goed voelen’. Dat ik mezelf niet zou kunnen genezen, dat ik professionele hulp nodig had.

Om de erbarmelijke cijfers in de GGZ te counteren, kondigde minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) eind vorig jaar aan dat ze de stap naar psychische hulp zou vergemakkelijken door voor bepaalde patiënten het bezoek aan de psycholoog grotendeels terug te betalen. Sinds 1 maart kunnen mensen die door een huisarts worden doorverwezen met een depressie of een angststoornis voor 11 in plaats van voor 60 euro naar de psycholoog. En dit voor vier sessies. Daarna is een nieuwe doorverwijzing nodig.

‘Onvoldoende’, vindt de Vlaamse Vereniging van Klinisch Psychologen (VVKP) en de Belgische Federatie van Psychologen (BFP). Op donderdag 14 maart leggen zij samen met de rest van de sector als Staten-Generaal van de Geestelijke Gezondheidszorg een noodprogramma voor waarin grondige en dringende hervormingen geëist worden.

Ook klinisch psycholoog en KU Leuven-professor Filip Raes kan zich niet vinden in de manier waarop geestelijke gezondheidszorg in dit land nog steeds ondergewaardeerd wordt. “Als je je been breekt, vindt de overheid (terecht) dat je zonder problemen meteen de juiste zorg kunt krijgen en dat die zorg ook netjes terugbetaald wordt. Maar als je geestelijk breekt, ben je meestal grotendeels op jezelf aangewezen. Dat is eigenlijk pure discriminatie”, vindt Raes.

“Zowel het fysieke als het geestelijke maken deel uit van de algemene gezondheid van de mens. Sterker nog: ze beïnvloeden elkaar. Wie psychisch lijdt, zal vaak ook lichamelijke klachten ondervinden en omgekeerd. Het houdt geen enkele steek dat die zo gescheiden worden.” Ook hij pleit voor een grondige herstructurering van de gezondheidszorg, waarbij er veel aandacht moet gaan naar preventie, het delen van informatie tussen professionals van beide spectra van de gezondheidszorg en het investeren in therapieën waarvan bewezen is dat ze werken.

Zijn collega, klinisch psycholoog Kris Martens, treedt hem daarin bij. “Mensen lijken niet te beseffen dat er net zoals in de fysieke gezondheidszorg ook in mentale gezondheidszorg onderzoek wordt gedaan naar welke behandelingen het beste werken. We hebben daadwerkelijk al behandelingen waarvan we hele goeie cijfers kunnen voorleggen. Laat ons dus het aanbod van evidencebased therapie uitbreiden en een hulpverleningssysteem ontwikkelen met een lage instapdrempel, zodat het voor iedereen toegankelijk is.”

Boter in de koffie

Toch zijn de tekortkomingen van de geestelijke gezondheidszorg niet de voornaamste reden waarom onze Instagram-feed plots vol staat met kiekjes van dankbaarheidsdagboeken, melige tekstjes over innerlijke kracht en influencers die – god weet waarom – een schep boter in hun koffie doen. Onze onvermijdelijke drang om onszelf constant te willen verbeteren, om te geloven in onze eigen maakbaarheid en in de maakbaarheid van ons geluk speelt ons ook behoorlijk parten.

“Die hele zogenaamde gelukspsychologie is niet geheel onschadelijk”, vindt Filip Raes. “Ten eerste geeft het mensen die echt hulp of ‘zorg’ nodig hebben vaak een nog slechter gevoel over zichzelf, omdat ze bijvoorbeeld helemaal geen drie dingen kunnen bedenken waarvoor ze die dag dankbaar waren; ten tweede versterkt dat het waanzinnige idee dat gelukkig zijn een realistisch streven is. Dat is niet zo: de mens is niet gemaakt om lang te leven en al zeker niet om 24/7 gelukkig te leven. Zo zitten onze hersenen niet in elkaar”, zegt Raes. “Heel wat mensen kunnen zich echter niet met dat idee verzoenen, dus ze blijven ertegen vechten. En hoe meer ze op zoek zijn naar dat ‘gelukkig zijn’, hoe slechter ze zich gaan voelen.”

Omdat self-care zo toegankelijk, zo goed vermarkt en zo wijdverspreid wordt komt er ook heel veel druk te liggen op tools die dat gewicht niet kunnen dragen. Die ene meditatie-app moet het verschil maken, dat avondje binnenblijven met een hersenloze film zal wel voldoende zijn en wanneer we gaan wandelen in het bos lijken de vogels haast ongeduldig te tsjirpen ‘En, voel je je al beter?’ ‘Tweetweetweet anders nog eens hoe heilzaam dit is!’

De idealisering van self-care legt niet enkel het probleem (ik voel me kut) maar ook de oplossing (door je neus ademen, trut) volledig bij onszelf. De drempel naar professionele hulp zoeken wordt zo nog maar eens verhoogd, want er is los van het heersende stigma rond mentale gezondheid nog schaamtegevoel omdat je het misplaatste gevoel van controle hebt. Want had ik maar wat meer Downward Facing Dog gestaan op de yogamat. Of blauwe bessen gegeten. “Ik heb effectief vriendinnen die me, toen ik hen stuurde dat ik opgenomen werd, artikels mailden waarin stond dat het eten van blauwe bessen, oesters en vette vis depressie kon tegengaan”, glimlacht Hannah. In januari vond ze samen met haar huisarts de weg naar de Eenheid voor psychiatrische spoedinterventie (EPSI), waar ze na een dag wachten al een bed kon krijgen. “Ik heb geluk gehad. Geluk dat mijn huisarts alert bleef, geluk dat ik in een stad woon waar er meer dan één EPSI is en dus meer kans op vrije bedden, en geluk dat ik in afwachting een tijdje bij mijn ouders kon gaan wonen.”

Radicale overtuiging

“Zelfzorg is belangrijk voor je geestelijke gezondheid, maar het is geen geestelijke gezondheidszorg”, herhaalt dokter Maex. “Zelfzorg kan bovendien ook niet voorkomen dat je soms toch geestelijk ziek wordt, net zoals het niet kan beletten dat je fysiek ziek wordt. Zo sprak ik iemand met kanker die niet snapte dat hij ziek was geworden ‘want hij zorgde toch zo goed voor zichzelf.’ Goede zelfzorg kan je niet behoeden voor de tegenslagen die eigen zijn aan het leven, maar wel om je weerbaarder te maken voor die tegenslagen.”

Hannah had eerst therapie nodig om aan échte zelfzorg te kunnen doen. Ze heeft zich de afgelopen maanden gerealiseerd dat wat ze deed om zichzelf vooruit te helpen niet aan liefde maar aan haat ontsproot. “Ik gaf mijn kamerplanten water en mest omdat ik ze mooi vond, omdat ik ze wilde zien groeien. Ik goot mezelf vol met groene sapjes en kurkumashots omdat ik mezelf juist níét de moeite vond, omdat ik mezelf wilde vervangen. Zelfzorg zou moeten voortkomen uit jezelf graag zien, dat is de hele definitie.”

Vandaag doet Hannah naast haar wekelijkse therapie nog steeds aan pilates en eet ze nog altijd voornamelijk gezond. “Omdat ik merk dat het me helpt, maar ook omdat ik mezelf wil zien groeien. En mezelf, heel soms, graag begin te zien.”

Zelfzorg vanuit de radicale overtuiging dat je de moeite waard bent om voor te zorgen dus. Door jezelf, of door anderen. En wie maalt er dan om sinaasappelsap op zijn shirt.

* Hannah is een schuilnaam.

Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813 en op de site www.zelfmoord1813.be.