Zwartepieten met Zwarte Piet

Er zit al minstens één bewezen nadeel aan het niet-aflatende debat over de afkomst van Zwarte Piet. Door de alomtegenwoordigheid van Sinterklaas, even vroegtijdig als menige zaadlozing, wordt er in sommige gezinnen vandaag al noodgedwongen met nic-nac'jes, chocolade en mandarijnen gestrooid. Probeer je kroost maar eens uit te leggen dat de Goedheilige Man misschien wel dagelijks op tv is, maar daarom nog niet in het land.

Goed, je kan het feest van Sinterklaas nuffig afserveren als een waarden-loze hoogdag van materialisme en commercialisering. Daarmee doe je wel afbreuk aan het liefdevolle en vaak spannende familiefeestje dat 6 december gebleven is in vele gezinnen. Evenzeer negeer je het vrijwilligerswerk van vele honderden hulpsinten en -pieten die jaarlijks de baan optrekken, met als grootste en vaak enige beloning een kinderglimlach. Door het sinterklaasfeest toch in het troebele racistische water te trekken, voelt een grote groep mensen zich onterecht beschuldigd. Tot die groep behoor ook ikzelf.

Gezeik

Met haar verklaring dat de figuur van Zwarte Piet een "terugkeer naar de slavernij" verbeeldt, heeft de Jamaicaanse VN-experte Verene Shepherd een zenuw geraakt in de Nederlandse en Vlaamse samenleving. "Dat gezeik moet ophouden! Het is een Nederlands erfgoed en daar moeten ze met hun takkies vanaf blijven", zo schrijft ene Jack Van de Ree op de profielpagina van Pietitie. Zijn opwelling was meteen goed voor een van de eerste en meest goedgekeurde reacties op deze waanzinnig snel groeiende Facebookpagina ter ondersteuning van het behoud van Zwarte Piet. Na amper drie dagen ging Pietitie door de grens van de twee miljoen 'vind-ik-leuks', waarmee de protestpagina meer volgers kreeg op Facebook dan bijvoorbeeld de hele vermaledijde Verenigde Naties op Twitter.

De echoput van de mediahype verklaart ten dele waarom nu precies deze discussie zo hoog oplaait. Maar er is meer. Die 'meer' zit in de onbenoemde 'ze' uit de vermelde Facebookreactie. Wie die 'ze' is, hangt er nog maar vanaf. Voor sommigen zal 'ze' de Verenigde Naties zijn, die in feite niks met de hele discussie te maken heeft, maar wel symbool staat voor het soort gewantrouwde multinationale politieke instelling, waartegen vele burgers zich klein en machteloos voelen.

Anderen zullen er de zogenaamde 'multiculturele lobby' mee bedoelen, die verweten wordt het westerse erfgoed te slachtofferen op het altaar van het cultuurrelativisme. En nog anderen viseren wellicht dat kleine groepje mondige burgers met vaak vreemde roots dat van elke achterstand etnische achterstelling maakt en automatisch 'racisme' roept bij elk intercultureel meningsverschil. Samen vormen die drie componenten een cocktail van onbehagen, waaraan een almaar groeiende groep Nederlanders en Vlamingen zich laaft op Facebook.

In de onbestemdheid van de 'ze' waartegen de Facebookklagers zich verweren zit het grote maatschappelijke risico van deze hele pietendiscussie. Die 'ze' vangt immers zowel het ongenoegen van goedmenende ouders die het sinterklaasfeest willen vrijwaren als rabiaat racistische reacties. Zo bevinden welwillende ouders en grootouders zich plots zij aan zij met een luidruchtige minderheid die de discussie aangrijpt om nog een keer goed te schelden op al wat vreemd is (en die daarmee wel degelijk bewijst dat racisme en xenofobie inderdaad een belangrijk probleem blijven).

Bewijst de heftigheid en hoeveelheid van die reacties niet juist hoezeer onze samenleving van racisme doordesemd blijft - en dus ook dat de beschuldiging klopt dat Zwarte Piet in wezen een racistische karikatuur is? Toch maar even opletten. Dat de waarheid kwetst, is een overschat argument. Het is integendeel de leugen of de ongegronde beschuldiging die meer kwetst, en tot hevige reacties leidt.

Door hun overtuiging op de spits te drijven, keren radicale antiracisten vele potentiële medestanders, die diversiteit als realiteit allang aanvaard hebben, van zich af. Je mag je daarbij afvragen of profileringsdrang van sommige radicale antiracisten niet de objectieve bondgenoten van hun racistische kwelgeesten maakt: beide groepen lijken conflict boven samenleven te verkiezen. Het is zwartepieten met Zwarte Piet: een onschuldige kindervriend wordt inzet van een onnuttige strijd over wie verantwoordelijk is voor onze samenlevingsproblemen: de 'bange blanke' of de 'boze zwarte'. Zoals bij elk opstootje met een paar radicale jongeren telkens weer de hele moslimgemeenschap ter verantwoording geroepen wordt, wordt nu vanuit een kleine groep de geseculariseerde gemeenschap even onterecht collectief racisme aangewreven.

De problematisering van Zwarte Piet leidt tot een devaluatie van het begrip racisme. Onze samenleving blijft getekend door ernstige en wijd verspreide vormen van discriminatie op basis van afkomst - in het onderwijs, op de arbeids- en woonmarkt - waarbij al dan niet openlijk racisme een rol kan spelen. Tegenover die zeer duidelijke vormen van achterstelling klinkt de Zwarte Pietendiscussie algauw banaal. Ze geeft zo voeding aan de erg betwistbare stelling van N-VA-schepen Liesbeth Homans, dat racisme relatief is, omdat het afhangt van de gevoeligheid van de betrokkenen. De volgende gevaarlijke stap is dan dat racisme een overschat probleem is - wat dus niet klopt. Het misbruik van Zwarte Piet in het racismedebat verlaagt de drempel naar die stap.

Angst voor de meltingpot

Wat dit debat zo gevoelig maakt, is de begrijpelijke angst voor een multicultureel meltingpotsamenlevingsmodel, waarin alle kenmerken en identiteiten van de diverse gemeenschappen geneutraliseerd worden. De vrees bestaat dan dat in een samenleving waarin zelfs een kinderfeest geproblematiseerd wordt, geen enkele waarde nog veilig is. In zo'n hyperneutrale samenleving is er in de publieke ruimte voor een Zwarte Piet geen plaats (tenzij er ook een witte, groene of blauwe piet bijkomt) , zoals er ook voor pakweg een hoofddoek geen plaats is. Dat model is in werkelijkheid allang achterhaald. Het is ingewisseld voor een samenleving waarin 'roots' - of noem het erfgoed - minstens passief getolereerd en liefst actief gewaardeerd worden.

Wat de discussie over hoofddoek en Zwarte Piet gemeen hebben, is dat de tegenstanders het debat laten overwoekeren met geschiedkundige maar weinig ter zake doende argumenten. Over de hoofddoek heeft Etienne Vermeersch inmiddels afdoende aangetoond dat de historische wortels bij een fundamentalistische interpretatie van de islam liggen. Vraag blijft wat dat zegt over de vele jongedames die vandaag met een sluier(tje) over straat lopen.

Evenzeer wordt vandaag gepoogd de koloniale, racistische grond waaraan het beeld van Zwarte Piet is onttrokken aan te duiden (in het stuk hieronder, bijvoorbeeld). Anderen wijzen juist op de heidense oorsprong van de geschilderde narrenfiguur. In beide gevallen geldt dat die oorsprong ons nog weinig vertelt over de manier waarop de Sint vandaag gevierd wordt.

Sterker is het argument van de cognitieve dissonantie. Dat wil zeggen: wij goedmenende blanken zijn zo overtuigd van onze eigen ruimdenkendheid, dat onze geest automatisch alles wist wat niet in dat zelfbeeld past. Alleen al het idee dat wij een feest met racistische ondertoon zouden vieren, wordt zo bij voorbaat geschrapt uit ons denkpatroon. Nochtans, toon je de intrede van de Sint aan nietsvermoedende gekleurde medemensen, dan zal je niet alleen bij een professor uit Jamaica opmerkingen krijgen over de belediging die uitgaat van een blanke man die op een boot vol zwarte knechten de stad komt binnengevaren. Zeker in de Afro-Amerikaanse traditie roepen zwart geschminkte gezichten associaties op met de minstrel shows uit het negentiende-eeuwse Amerika, waarbij geschilderde black faces de spot dreven met de Afrikaanse slavencultuur. Voor die internationale gevoeligheid moet je begrip hebben.

Toch blijft het intellectueel oneerlijk om het sinterklaasfeest uit zijn huidige maatschappelijke en lokale context te halen. Er is vandaag werkelijk niemand die de aankomst van de stoomboot uit Spanje viert als een feest van de blanke superioriteit over het zwarte ras. Sint en Piet zijn pragmatisch met hun tijd meegegaan. Hun baas-knecht-arbeidsrelatie is genivelleerd, en de pieten zijn van dommige, joelende of agressieve kinderbangmakers geëvolueerd naar clowneske figuren.

De Zaak-Kuifje

Daarom: hulde ten overvloede aan Hugo Matthijssen en Bart Peeters voor de nieuwe, hedendaagse sinterklaasnorm die zij alweer twintig jaar geleden gelegd hebben. Dat Nederland nog zo ver niet is, zoals Prem Radhakishun deze week in Reyers laat beweerde, klopt evenwel niet. In het jaarlijkse Sinterklaasjournaal op de Nederlandse tv wordt net zo goed op een ongedwongen en eigentijdse manier omgegaan met de verschillen tussen Sint en Piet.

De maatschappelijke evolutie die Sint en Piet ondergaan mag ons optimistisch stemmen. Koloniaalracistische kenmerken, zoals de opzichtige gouden oorringen of het spraakgebrek, die eeuwen geleden aan de iconografie van Zwarte Piet zijn toegevoegd, zijn inmiddels weer grotendeels verdwenen en zullen mettertijd volledig vervangen worden wegens niet meer functioneel. Zelfs de zwartheid van de pieten zelf is zo vanzelfsprekend geworden dat ze vaak niet meer vernoemd wordt: 'Zwarte Piet' wordt stilaan en vanzelf 'Piet'. Die normalisering van het verschil zal zich voortzetten.

Er loopt een parallel tussen de discussie over het racisme in Zwarte Piet en dat bij de strip Kuifje. Ook daarover liep de discussie hoog op, tot in de rechtbank toe (die het album Kuifje in Afrika uiteindelijk niet uit de rekken liet halen, en maar goed ook). Wel is, zoals bij Zwarte Piet , de kwetsende koloniale ondertoon uit het oorspronkelijke Kuifje in Congogematigd en gecontextualiseerd tot Kuifje in Afrika. Die aanpassing kwam er niet omdat het moest van de rechter, maar omdat de samenleving dit openlijk racisme al veel eerder niet meer apprecieerde en zelfs niet meer begreep. Net zoals bij Kuifje is het goed dat ook die oude sinterklaasliedjes over 'zwarte knechten' niet verboden worden, maar aangevuld, uitgelegd en desnoods aangepast worden. Laten we ze beschouwen als documenten van een nog niet zo lang verleden tijd toen verwerpelijk racisme wel nog heel gewoon was. Ook dat kan een nuttige opvoedkundige functie zijn van het sinterklaasfeest.