Direct naar artikelinhoud

Het Wilde Fantaseren

Winnetou, Buffalo Bill, bizons, stoere cowboys, onvoorspelbare indianen... Het Wilde Westen sprak en spreekt tot de verbeelding. Jammer genoeg klopt de mythe van geen kanten.

Buffalo Bill, Bonanza, Bobbejaan. Het verhaal van het Wilde Westen is diepgeworteld in onze westerse cultuur. Wat we erover weten, is veelal gebaseerd op geromantiseerde mythes die de geschiedenis verbloemen. "Het is een deel van onze populaire cultuur geworden, maar heeft weinig te maken met wat er echt is gebeurd", zegt kunstenaar Tom Liekens, cocurator van de expo Het Wilde Westen in De Warande (Turnhout). "In die eerste verhalen en films zijn de indianen de slechten. De blanken kwamen hen beschaven, met alleen maar goede bedoelingen."

De expo wil dat beeld niet uitwissen, maar kaderen in de historische context. Er staan honderden westernobjecten en indiaanse artefacten, maar ook hedendaagse kunstwerken die inspiratie vonden in de verhalen over cowboys en indianen. "Je kunt je verliezen in dat kinderlijke als een grote nostalgische trip. Maar we willen niet enkel de popcultuur laten zien", aldus Liekens.

Die gaat nochtans al bijna even lang mee als het Wilde Westen zelf. Ruwweg gaat het om de periode van 1860 tot 1890 in de Verenigde Staten. De mythe kon ontstaan door de afstand. Inwoners in het oosten smulden van de verhalen over het westen. Daar waren ze zelf nooit geweest, de zogezegde heldendaden waren maar moeilijk te verifiëren.

Buffalo Bill (1846-1917) was een van de eersten om het Wilde Westen te exploiteren. Al in 1883 startte hij met zijn Wild West Shows. Met een rondreizend circus van cowboys, indianen en bizons doorkruiste hij de VS en later ook Europa.

"De mythe van het Wilde Westen is ontstaan terwijl het er nog was", zegt de Nederlandse regisseur Martin Koolhoven, die onlangs de westernfilm Brimstonemaakte. "De eerste dime novels of stuiversromans werden geschreven terwijl het nog plaatsvond. Hetzelfde met Buffalo Bill, die niet veel later zelf meespeelde in de eerste westernfilms. Bizar dat dat allemaal zo dicht bij elkaar lag, toch?"

De Wild West Shows van Buffalo Bill en anderen passeerden ook meerdere keren in België. Een van de toeschouwers was de schilder Eric Wansart (1899-1973). "Hij raakte bezeten door cowboys en indianen", zegt Liekens. "Voor de expo hebben we enkele van zijn jeugdtekeningen kunnen ontlenen. Die geven een unieke kijk. Alsof je door de bril van een kind van 100 jaar geleden ziet hoe hij dat Wilde Westen zag."

Old Shatterhand

Naast Buffalo Bill speelde vooral de schrijver Karl May (1842 -1912) een belangrijke rol. Raar, want May was een Duitser en had nog geen voet op Amerikaanse grond gezet toen hij zijn boeken schreef. Met zijn tweedehandskennis creëerde hij gewoon zijn eigen versie.

"Zijn protagonist Old Shatterhand is een Duitser die in Amerika verblijft", zegt professor Anke Gilleir van de onderzoekseenheid Literatuurwetenschap (KU Leuven). "Die afkomst maakt van hem een buitenstaander, die kritiek heeft op de manier waarop blanke Amerikanen omgaan met de indianen, gedreven door een tomeloos winstbejag. Tegelijk staan de romans bol van de stereotypen. Op basis van zijn personage Winnetou - een Sioux-opperhoofd - is een heel dominant beeld ontstaan van hoe 'een indiaan' eruitziet. Vandaag zouden we die voorstelling om diverse redenen erg problematisch vinden, maar de impact blijft gigantisch."

Als wij een indiaan voor ogen hebben, denken we vooral aan scalperende prairie-indianen. Aan de Sioux, met vredespijpen, hoofdtooi van pluimen, totempalen en wigwams. Maar dat beeld minimaliseert de verschillen tussen de vele stammen. Alsof er maar één indiaan is: die van May, en die uit de vele westernfilms van de 20ste eeuw.

De western als filmgenre neemt een speciale positie in, zegt Koolhoven. "Westerns vertellen grote verhalen over grote dingen, zoals Griekse tragedies, zonder dat het artificieel aanvoelt. Door die westernsaus ontstaat de illusie dat de verhalen toch ergens met de voeten in de realiteit staan, omdat ze zich lijken af te spelen in een historisch kader dat geaccepteerd wordt."

Het Wilde Westen werd ook het decor van strips, tv-series en pretparken. Zelfs in Vlaanderen, waar Bobbejaan Schoepen (1925-2010) zijn carrière als countryzanger verzilverde in Bobbejaanland. Inclusief cowboydorp. "Ook daar is niet geprobeerd alles historisch correct te maken", zegt Liekens. "Toch had Schoepen er ook een verzameling authentieke indianenkunst en -objecten staan. Zeggen dat hij enkel uit was op de kitscherige kant van het verhaal is dus wat kort door de bocht."

Etnische zuivering

De expo in Turnhout stelt ook enkele stukken uit de Bobbejaan-collectie tentoon. Daartegenover staat een werk van Nadia Naveau, die enkele zomers als jobstudent in Cowboy Town van Bobbejaanland werkte.

Wat kan die aantrekkingskracht van het Wilde Westen vandaag nog verklaren? "Er heerste een wetteloosheid, een bandeloosheid die gelijkstaat met avontuur", denkt Koolhoven. "Wij leven anno 2017 in een behoorlijk gereguleerde maatschappij, dus is zo'n wereld waar papa en mama niet meekijken heel aantrekkelijk voor jongetjes."

Daarnaast is het een vorm van escapisme, denkt Karl van den Broeck, Apache-hoofdredacteur en auteur van Waarom ik de indianen wil redden. "Het is een verlangen naar een wereld die simpeler is, back to the roots. De cowboycultuur is een landbouwcultuur, geënt op zelfredzaamheid en autonomie. Het is de ultieme Amerikaanse droom, waarbij de goede inboorling wordt gezien als iemand die in harmonie leeft met de natuur en zijn medemensen. Zelfs in Vlaanderen is die mythe nog hardnekkig, vooral in rurale gebieden als West-Vlaanderen en de Kempen."

Een voorbeeld daarvan is het 're-enactment'-dorp El Paso in Wuustwezel, waar liefhebbers gehuld in traditionele klederdracht zich kunnen terugtrekken met gelijkgestemden. Fotograaf Diego Franssens maakte er speciaal voor de tentoonstelling een fotoreeks van trouwe cowboys en indianen.

Toch blijft het vreemd dat we vandaag het Amerika van het einde van de 19de eeuw blijven verheerlijken, en daardoor de bloederige indianenoorlogen haast vergeten. "In die tijd beschouwde men Amerika als het lege continent", zegt Van den Broeck. "Dat was natuurlijk onzin, er woonden miljoenen indianen voor de blanken er arriveerden. Die zijn allemaal gedecimeerd. Ofwel door ziektes, ofwel door deportatie en geweld. Pas in 1990 is die etnische zuivering ook officieel toegegeven."

Prikkeldraad in de prairie

Behalve geromantiseerd, wordt de grauwe geschiedenis ook stiefmoederlijk gedocumenteerd. Bij het samenstellen van de historische toelichtingen bij de expo was het niet altijd eenvoudig de juiste informatie te vinden. "Bronnen geven heel andere informatie over feiten", zegt Liekens. "Zelfs etnografische musea spreken elkaar tegen. Zo zijn er grote verschillen omtrent het aantal slachtoffers. Voor het laatste gewapende conflict, in 1890 in Wounded Knee, variëren de aantallen van 150 tot 400 overleden indianen."

Het is niet overdreven om mythes over het Wilde Westen een rauwe vorm van geschiedvervalsing te noemen. "Men heeft geprobeerd die symbiose tussen blank en rood te romantiseren", zegt Van den Broeck. "Maar Amerikanen blijven erg gefascineerd door de indianencultuur, hoewel die twee werelden totaal gescheiden zijn. Loop eens rond in een Amerikaanse grootstad: indianen zie je niet. Meteen na de indianenoorlogen kwam er prikkeldraad in de prairie, om het met een titel van een Lucky Luke-album te zeggen."

Vandaag wonen er nog 2,9 miljoen indianen in de VS, of zo'n 0,9 procent van de totale bevolking. Ruim een vijfde van hen leeft nog in een van de 304 indianenreservaten. "Vaak spreken we over de indianen in de verleden tijd, alsof het een uitgestorven bevolkingsgroep is", zegt Liekens. "Zij zijn steeds verder verdreven naar mistroostige gebieden waar amper landbouw mogelijk is, met compensatiegeld dat nooit werd geïndexeerd."

Tijdens het maken van de expo werd de problematiek weer heel actueel. Zo zijn er plannen voor een oliepijplijn onder de Missouri, recht door het reservaat Standing Rock waar de Sioux-indianen wonen.

"Zij beschouwen dat als heilige grond waar hun voorouders zijn begraven", zegt Liekens. "Tegelijk vrezen ze dat als het ooit misloopt, hun natuurlijke waterbron wordt aangetast. Aan het einde van zijn legislatuur heeft Obama de plannen een halt toegeroepen, maar Trump maakte dat in zijn eerste week al ongedaan. Het is dus terug naar af."

Het Wilde Westen, van Buffalo Bill tot Bobbejaan, tot 14/5 in De Warande (Turnhout), warande.be. Van 3/6 tot 1/10 in de Venetiaanse Gaanderijen in Oostende.