Meester slavernij

Met een Golden Globe-nominatie voor Beste drama, Beste regisseur en Beste acteur op zak gaat cineast en kunstenaar Steve McQueen zondagavond vrijwel zeker met een gouden beeldje naar huis. Zijn 12 Years a Slave vertelt het waar gebeurde verhaal van Solomon Northup. Deze Afro-Amerikaan was een vrij man uit Noord-Amerika. In 1841 werd hij door twee mannen opgelicht, gekidnapt en verkocht als slaaf in het Zuiden.

Het zou twaalf jaar duren voor hij zijn vrijheid herwon.

"Ik wou een film maken over slavernij omdat het een thema is dat in cinema nooit tot in de diepte werd onderzocht", vertelde McQueen aan de BBC. De filmmaker is zelf kind van West-Indische ouders en slavernij vormt een deel van zijn eigen voorgeschiedenis ."Het was een gapend gat in de filmgeschiedenis."

Die uitspraak werd fijntjes doorprikt door filmcritici als de Amerikaanse Armond White. "Wie denkt dat 12 Years a Slave onbetreden paden bewandelt, kent onze filmgeschiedenis, die doorspekt is met het thema, niet", reageerde hij.

Al sinds het ontstaan van de zevende kunst duikt slavernij immers impliciet of expliciet op in de bioscoopzalen. Een van de bekendste voorbeelden is de stille film Birth of a Nation uit 1915. Regisseur D.W. Griffith filmde een relaas over de burgeroorlog en de woelige jaren die erop volgden. De succesvolle prent wordt vandaag met gemengde gevoelens bekeken want de onderliggende boodschap van de film luidt dat zwarten en blanken nooit als gelijken kunnen samenleven.

De gruweldaden van de Ku Klux Klan worden in Birth of a Nation voorgesteld als een noodzakelijk kwaad om een nieuw, stabiel regime aan de macht te brengen. De zwarte personages in de film zijn veelal bedienden, vertolkt door blanke acteurs met zwart geverfd gezicht.

Als antwoord op Birth of a Nation regisseerde de Afro-Amerikaanse filmmaker Oscar Micheaux in 1920 Within Our Gates. "Deze film snijdt het thema slavernij niet aan, maar gaat over zwarte onderdrukking en sociale ongelijkheid", vertelt Brouwers. "In één scène wordt een zwarte familie door een groep blanken gelyncht. We zien de gebeurtenissen vanuit het perspectief van de Afro-Amerikanen en dit geeft een heel andere kijk op de triomfantelijke manier waarop Griffith de Clan orde op zaken laat stellen in The Birth of a Nation."

Erg populair in de stille periode waren volgens Brouwers ook de verfilmingen van Uncle Tom's Cabin, gebaseerd op de bestseller van Catharine Beecher Stowe uit 1850. "Dat boek werd ettelijke malen verfilmd. Wie zichzelf een ernstige filmstudio noemde, waagde zich aan het populaire verhaal dat slavernij duidelijk afwijst, maar weinig of geen alternatieven of compensaties aanbiedt. Het is een sentimenteel werk, maar wel van groot belang."

Blanke slavinnen

Ook colored filmstudio's, films door en voor zwarten, waagden zich af en toe aan het thema. "In Colored Man Winning His Suit uit 1916 bijvoorbeeld komen ex-slaven voor hun rechten op. Maar in het algemeen keek men in films liever naar de toekomst, dan naar het verleden van slavernij. Het Amerikaanse bioscooppubliek trok tijdens de stille periode wel massaal naar de cinema voor het fenomeen 'white slavery'. Deze vaak Deense films over blanke slavinnen waren in de jaren tien heel populair. Hun lot beroerde de doorsnee Amerikaan meer dan het eigen verleden."

Populair of niet, echt nieuw blijkt de thematiek van McQueens prijzenpaardje dus niet, maar wat 12 Years a Slave volgens veel critici wel uniek maakt, is de realistische manier waarop de cineast het verhaal weergeeft. Iets waar Hollywood eerder zelden in slaagde. In de filmklassieker Gone With the Wind uit 1939 bijvoorbeeld zijn de zwarte personages bordkartonnen clichés: de hondstrouwe maar strenge mommy, of brave zielen met namen als Pork en Prissy. Ook seventiesfilms als Mandingo en Drum kun je bezwaarlijk een aanklacht tegen de slavernij noemen. Het Amerika met plantages vol getormenteerde dwangarbeiders vormt slechts een mooi decor voor deze B-films vol seks en geweld.

"Hollywood grijpt slavernij wel vaker aan om gratuit geweld te tonen", merkt cultureel antropoloog Hein Vanhee op. Vanhee werkt in het koninklijk museum voor Midden-Afrika in Tervuren. "12 Years A Slave vond ik niet zo realistisch omdat de hiërarchische band tussen slaaf en meester heel vlak wordt voorgesteld. In de Nederlandse film Hoe duur was de suiker, die zich afspeelt in Suriname, wordt die band veel complexer weergegeven. Ondanks de gewelddadige onderdrukking groeiden er in die periode ook vriendschappen tussen beide groepen. De relatie tussen slaaf en meester had meer verschillende lagen."

Realistisch of niet, de openlijke, gruwelijke aanklacht van McQueen legt de cineast tot nog toe geen windeieren. Na de Golden Globes lonken de Oscars. En laat The Academy nu net een zwak hebben voor dit soort epische pamfletten met sterke personages.

12 Years a Slave komt op 22 januari in de zalen.