'In de film ben ik een leugenaar'
De trilogie Les Milles et une Nuits is een van de meest ambitieuze filmprojecten van het jaar. Ook al slaagt de Portugese regisseur Miguel Gomes niet volledig in zijn opzet, het blijft intrigerend om te zien hoe hij de grens tussen documentaire en fictie laat vervagen.
"Ik wilde documenteren wat de crisis en de daaropvolgende, door Europa opgelegde, economische maatregelen Portugal hebben aangedaan. Om buitenstaanders te laten voelen hoe het voelt om hier te leven, moet je echter niet alleen de feiten opsommen, maar ook de verbeelding van de kijkers prikkelen." Dat doet de Portugese regisseur Miguel Gomes via de bril van de vertellingen van Duizend-en-een nacht. Zijn trilogie Les Milles et une Nuits (in de Belgische bioscopen heeft de Franse titel de voorkeur gekregen op de internationale Arabian Nights) is heel nadrukkelijk geen verfilming van de vertelsels die Scheherazade opdist om haar terechtstelling uit te stellen. Wel hanteert Gomes de structuur van de raamvertelling waarin hij, verspreid over de drie delen, zestien verhalen vertelt.
Gomes begint zelfs puur documentair, met getuigenissen van ontslagen arbeiders van de Viana-scheepwerf, wat overgaat in het verhaal van... regisseur Miguel Gomes. Die vlucht voor het domste idee dat hij ooit gehad heeft: een film maken over de crisis in z'n land én wonderbaarlijke, verleidelijke verhalen vertellen. Tiens, is dat niet precies wat hij met deze trilogie 381 minuten lang probeert? "Je moet niet geloven wat mijn personage in de film zegt. Daar ben ik een leugenaar."
Centraal Comité
Gomes beklemtoont wel dat alle andere 'documentaire' scènes dat ook daadwerkelijk zijn: een uit het leven gegrepen portie realiteit. "Ik geloof niet in de opdeling tussen fictie en realiteit. De realiteit voedt de fictie, en omgekeerd. Ik geloof niet dat kunst de wereld kan redden. Wel vind ik dat je de wereld niet uit je kunst mag buitensluiten." Het ene moment zie je dus acteurs, het andere vertellen mensen over hun werkelijke leven. Daarbij is het niet altijd duidelijk wanneer je met acteurs te maken hebt. "Dat vind ik net goed", glimlacht Gomes.
De trilogie covert gebeurtenissen in Portugal van augustus 2013 tot juli 2014. Gomes: "Ik had drie journalisten gevraagd om de actualiteit op de voet te volgen. Zij hebben ons onderwerpen aangeleverd en daaruit hebben we keuzes gemaakt. Toen we begonnen te filmen, hadden we dus een gedeeltelijk scenario, maar we hebben ook veel geïmproviseerd op de set."
De generiek van de films maakt ook gewag van een 'Centraal Comité'. Dat mag niet verward worden met het journalistieke driespan. "Het Comité bestaat al sinds mijn vorige film Tabu, en bestaat naast mezelf uit de coscenariste, de monteur en de assistent-regisseur. Met deze groep stellen we tijdens de productie voortdurend de structuur en de inhoud in vraag. Kan het beter? Moet het anders?"
Een regisseur die vrijwillig een stuk van zijn macht afstaat, dat is niet alledaags. "Ik heb hen nodig, daar bestaat geen twijfel over, want alleen lukt het me niet. Echt waar! Laten we het ook niet romantiseren: uiteindelijk blijf ik de baas. Ik weet dat Centraal Comité marxistisch klinkt, maar dit is Marx 2.0."
Achtbaan
Beschouwt Gomes Les Milles et une Nuits als één lange film of als drie afzonderlijke? "Allebei, hoe onlogisch dat ook klinkt. Ze horen samen en als je ze na elkaar bekijkt, krijg je het gevoel één lange, door Duizend-en-één nacht geïnspireerde film te bekijken. Anderzijds heeft elk deel een eigen identiteit: ze staan daardoor ook op zichzelf, zoals de bijtitels aangeven.
Deel één zit vol veranderingen, het is een narratieve achtbaan, vandaar De rusteloze. Deel twee is het donkerste, iedereen is eenzaam, er lijkt geen oplossing voor de problemen, vandaar De wanhopige. Ik wilde niet dat Les Milles et une nuits zo hopeloos zou eindigen, vandaar het derde deel, De betoverde: ik verberg de problemen van de personages niet, maar ze streven allen naar schoonheid. Die vinden ze bij hun vinken."