Jonathan Coe schreef "Klein Engeland", de eerste roman over de brexit

In "Klein Engeland", in het Engels "Middle England" en dat is toch iets anders, brengt Jonathan Coe (°1961) weer al die heerlijke en onvergetelijke figuren uit "De Rotters Club" en "De gesloten kring" tot leven. Die twee boeken beschreven het leven in het Verenigd Koninkrijk van John Major tot Tony Blair. In "Klein Engeland" gaat het van Gordon Brown tot Theresa May. De Thatcher-periode had hij al opgeroepen in het meesterwerk "Het moordende testament".

Bij Coe is politiek niet een achtergrond of wat franjes. De gebeurtenissen maken onlosmakelijk deel uit van het echte verhaal van zijn personages. "Klein Engeland" is rustiger van toon dan zijn vroegere werk. Maar vergis u niet, onder de subtiele, geestige aanpak zit een even scherpe en ultra­kritische observatie van de werkelijkheid, van wat politiek doet met mensen. En zijn talent om verschillende verhaallijnen samen te brengen is even vindingrijk als in de jaren 90.

Tegelijk is "Klein Engeland" een melancholisch boek. De reikhalzend naar de toekomst strevende jongeren van eind 20e eeuw zijn ouder, kaler, gelouterd na tegenslagen, gescheiden, eenzaam, berooid, of in een paar gevallen erg succesvol na opportunistische toegevingen die aan hun geweten knagen. "De wereld vandaag" sprak met Jonathan Coe in de aanloop naar de brexitavond van Passa Porta.

De correcte vertaling van "Middle England" zou eigenlijk "Provinciaal Engeland" moeten zijn, zegt Coe. Zijn nieuwe roman gaat ook over het conflict tussen de moderne stad, en wat daarbuiten ligt, de buitenwijken, kleine gemeenten, platteland. Daar zat al een tweedeling in tijdens het brexitreferendum. De krant de Daily Mail is de spreekbuis van de provinciale conservatieve brexit-Britten.  

En dan gebruikt Coe ook de term "Deep England". Dat is het typische Engeland van de golfcourse, zegt hij. Er zit in zijn roman een veelzeggende scène in een golfclub, waar mensen een balletje slaan en tegelijk hun mening ventileren, over Britishness, identiteit en "Le Pays Réel", en het allerergste: political correctness. 

Tot zijn verbazing en verrassing is "Middle England" een succes in het Verenigd Koninkrijk. Je weet het nooit vooraf, zegt hij, daarom schrijf ik alleen als ik de echte nood voel om iets mee te delen. Stel je voor dat je op een lucratief succes mikt, en het boek flopt. 

Ik dacht dat de Britten genoeg hadden van de brexit, blijkbaar niet dus. Mijn doel was begrijpen wat de mensen ertoe bewogen heeft om voor of tegen de brexit te stemmen.  De kwestie zal nog 10 of 20 jaar aanslepen, er komen allicht nog romans over. 

Het tweede deel van "De Rotters Club" heet "De gesloten cirkel" en daarmee gaf ik aan dat het thema voorbij was en dat ik afscheid nam van de personages. Maar kijk, zegt Coe, het leek mij opeens een goed idee om de impact van de gebeurtenissen vanaf de financiële crisis van 2008 duidelijk te maken door ze te laten ervaren door vertrouwde personages, die bijna oude vrienden zijn. Ik was gewoon benieuwd hoe ze de diepe Britse crisis zouden opvatten. 

Zo is "Klein Engeland" ook een nostalgisch boek, een verhaal van hoe levens zich afwikkelen. Erg veel inspiratie haalt Coe niet uit het nieuws. De gesprekken van gewone mensen op de bus, op straat, zeggen hem veel meer. Toch is het een uitdaging om uit die dagelijkse surrealistische chaos van het nieuws een bruikbare verhaallijn op te pikken. 

Opvallend is dat Coe vaak naar Europa komt om te schrijven, naar ons land, of naar Marseille, waar hij aan "Klein Engeland" werkte. Het is goed om even weg te zijn uit het gebied waarover je schrijft, zegt hij, als tijdelijke buitenstaander krijg je een beter inzicht. Zijn roman "Expo 58", die zich afspeelt in het Britse paviljoen op de wereldtentoonstelling van 1958, was trouwens een  keerpunt op dat vlak: Groot-Brittannië op verplaatsing. Bekijk hieronder een interview met Jonathan Coe over dat boek. 

Wat opvalt bij de keuze voor brexit, en Trump, is de dunne marge, de kleine meerderheid. De brexiteers zijn geen monolithisch blok van mensen met dezelfde overtuiging, verre van, ze zijn een amalgaam van ongenoegen, woede, een coalitie van haat en afkeer van stedelijk links politiek correct multiculturalisme, van angst voor de veranderingen die begonnen met de eurofobe Thatcher. Maar die 2 procent verschil heeft een enorme impact op het leven van een hele bevolking.

We zijn allemaal verantwoordelijk voor wat er gebeurd is, voor de verharding van het debat, voor de verdeeldheid, meent Coe. En wie opriep tot eenheid, tot wat ons bindt, kreeg het hard te verduren. Parlementslid Jo Cox werd vermoord door een extreemrechtse terrorist... 

Een knotsgekke scène, Britse satire op zijn best, is die van het koppel dat naar de relatietherapeut gaat omdat hun huwelijk op de klippen loopt door een verschillend stemgedrag. De therapeut polst waarom ze voor of tegen kozen, en dan blijkt dat het antwoord niets met politiek te maken heeft. Het was alsof de vraag luidde: ben je gelukkig met je leven? Wel, na jaren van crisis en bezuinigingen en conflicten denk je uiteraard: niet echt. En je kiest voor de brexit. 

De Britten waren helemaal niet bezig met Europa. Politici als Cameron hebben dat voor hun eigen belang naar boven gekatapulteerd. En dan hebben de nieuwe media dat nog eens opgeblazen.   

Het drama van David Cameron, aldus Jonathan Coe, is dat een gematigde politicus uit de linkervleugel van de Tories vanaf 2015 de "kraan van het Engels nationalisme" opendraaide en zo het instrument werd van de rechtse brexiteers. Cameron heeft onder meer het homohuwelijk mogelijk gemaakt. Hij was tegen de brexit. Veel rechtse kiezers hebben eerst voor Cameron gestemd omdat Labour ondenkbaar was, en daarna kozen ze voor de brexit om dezelfde Cameron een lesje te leren. 

Jonathan Coe is een heel humane auteur. Zijn hoofdpersonage Benjamin Trotter begon in "De Rotters Club" te schrijven en te componeren aan een groot muzikaal-literair project dat 30 jaar later nog nergens heen had geleid. Maar kijk, in "Klein Engeland" mag hij een uittreksel uit dat project uitgeven, en hij raakt ermee genomineerd voor de Booker Prize (Coe nooit). Evenveel empathie heeft Coe met de hoogbejaarde gewezen British Leyland-arbeider die nog eens naar zijn oude fabrieksterrein trekt, en daar tot zijn verbijstering alleen braakland en winkelcentra aantreft. "Als we niets maken, hoe kunnen we dan iets kopen?", vraagt de man zich vertwijfeld af, en hij stemde pro-brexit. 

Jonathan Coe heeft dochters van 21 en 18. Ze gaven hem inspiratie voor pittige discussies tussen een linkse journalist en zijn veel radicalere dochter. Het is goed, zegt hij, dat jongeren ons, mensen van middelbare leeftijd, erop wijzen hoe conservatief we zijn geworden. 

Daarom vindt Coe de klimaatspijbelaars fascinerend en hoopvol. En de gele hesjes. Allemaal uitingen van ongenoegen. De Britten hebben de ontevredenheid gekanaliseerd in de brexit, elders kiezen mensen andere breekpunten.   

Op vrijdag 29 maart, de oorspronkelijke "leave day", en op zondag 31 maart is Jonathan Coe te gast op Passa Porta in Brussel. 

Beluister hier het gesprek in "De wereld vandaag" (Radio 1):

Bekijk hieronder de eerste verschijning van Jonathan Coe op de VRT, in "Ziggurat" bij Johan Thielemans naar aanleiding van de publicatie van "Het moordend testament" in 1994.