Hou toch op met je 'Keep calm and carry on'

Zeker, we hebben de loden jaren 80 met De Bende van Nijvel en de CCC gekend, maar iedereen zal het er over eens zijn dat dit 'anders' is. België wordt door de internationale islamterreur als deel van het strijdperk beschouwd. Dat kon je verwachten, maar dat maakt het niet minder erg voor de vele slachtoffers, gewonden en nabestaanden.

Angst is de logische eerste reactie. Mag het? Her en der klinken nu goedbedoelde oproepen om kalm te blijven en die angst geen kans te geven. Dat is mooi, maar het is ook onzin. Het is wat een vader zegt tegen zijn dochtertje die op de knie is gevallen: 'Niet huilen, schat.' Maar die knie doet wel pijn, natuurlijk. Wel, wat het hoofd er voorts ook van zegt: het hart van België en Brussel doet vreselijk pijn, vandaag. Huilen mag dan.

Het is de psychose die we moeten vermijden. Angst kan het inzicht soms verscherpen, psychose verlamt. Een onechte stijve bovenlip helpt ons nu niet verder, dolle oorlogsretoriek evenmin.

Toch blijven opletten, nuanceert professor Damiaan Denys, internationaal gereputeerd expert angststoornissen en afdelingshoofd psychiatrie van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. "Angst vervormt je blik op de realiteit. Je gaat de werkelijkheid anders, nauwer ervaren", reageert hij vanuit Amsterdam op de gebeurtenissen in Brussel en Zaventem. "Dat mensen zich nu onmachtig, boos of verdrietig voelen is perfect begrijpelijk, maar angst mag toch niet te lang blijven hangen. Deze aanslagen leren helaas ook dat alle veiligheidsmaatregelen die je kunt verzinnen in een vrije samenleving altijd tekort zullen schieten als iemand echt onschuldige burgers wil treffen."

En toch moeten we het verdriet van België durven toelaten. Het land gaat in 'lockdown', het hoofd ook. De tijdlijn op Facebook loopt vol met berichten van vrienden en stadsgenoten die melden dat ze gehuild hebben, dat ze bang zijn of dat ze blij zijn dat hun geliefden veilig zijn. Allemaal onnozelaars? Ik dacht het niet. De rilling over je rug als een mail binnenloopt van de school dat de kinderen veilig zijn, maar wel moeten binnenblijven: ik heb die ook gevoeld, en ik ga me daar niet voor schamen.

Oorlogspropaganda

'Keep calm and carry on'? Hou toch op, zeg. Die nu weer populair geworden kreet, oorspronkelijk afkomstig uit Groot-Brittannië onder nazibeleg in de Tweede Wereldoorlog, is ook maar een propagandaslogan van de toenmalige Britse regering. Over hoe de Londenaar zich werkelijk voelde onder die belegering, zegt het niets. Historisch onderzoek leert dat de mythisch nuchtere inwoners van Londen onder de Duitse bombardementen ook reageerden zoals iedereen zou doen: bang voor de bommen, en zelfs boos op hun regering, die vanuit superbeveiligde bunkers de bevolking per affiche opriep om kalm te blijven en vooral gewoon voort te gaan met het leven.

Ook wij Belgen mogen vandaag best angst voelen. 'Keep calm' is een leuke boodschap op een T-shirt of koffiemok, maar het is niet wat je nu zegt tegen iemand die dagelijks met de metro de kinderen naar school brengt.

We moeten niet beschaamd zijn over onze angst. We moeten goed nagaan hoe we ons het best kunnen beschermen tegen dit voor ons land van deze omvang relatief nieuwe gevaar. Misschien kan angst ons daar juist bij van dienst zijn. Angst, zegt de evolutiebioloog, helpt ons als soort om te overleven. Angst is een reactie van de hersenen op reëel gevaar en kan de geest juist richten op een uitweg.

"Zeker, deze aanslagen zijn zo'n onwezenlijke uiting van zinloos geweld, zonder verband tussen daders en slachtoffers, dat angst een menselijke reactie is", zegt professor Denys. "Maar juist deze vreselijke aanslag leert dat je geen absolute garantie op veiligheid kunt bieden, zelfs niet met een verhoogde staat van paraatheid. 'Keep calm' kan dan een beetje emotieloos klinken, als leidraad voor een levenshouding klopt het wel. Je wil toch geen regering die maatregelen gaat nemen vanuit een angstreflex?"

De grens die we streng moeten bewaken, is die met de verlamming. Als we het normale bang zijn verbieden, omdat het niet hoort of omdat 'ze' dan gewonnen hebben, krijgt de abnormale psychose juist een kans om te wortelen.

Ongemakkelijke vragen

Dus ja, laten we niet neerbuigend kijken naar huilende mensen, naar stille waken en naar neergelegde bloemen en knuffelberen. Misschien moeten we zelf ook maar een beertje achterlaten. En laten we dan ons verdriet, onze woede en ook onze angst gericht inzetten om te proberen een antwoord te bieden op enkele ongemakkelijke, maar noodzakelijk vragen die ons nu wachten.

Zoals: welke vrijheden zijn we bereid op te geven - en welke niet - in ruil voor de hoop op herstel van veiligheid. Het noopt tot bescheidenheid dat de aanwezigheid van het leger deze aanslagen niet heeft kunnen verhinderen, maar dat wil niet zeggen dat elke verscherpte beveiliging nutteloos is. Is het mogelijk om tussen onze gekoesterde liberale vrijheid en de Amerikaanse post-9/11-veiligheidsobsessie een derde, 'Europese', weg te vinden? Laten we het hopen.

Maar ook: kunnen mensen in de brede moslimgemeenschap helpen om de elementen en netwerken aan te duiden die degenen beschermen die ons allen naar het leven staan? Als het vier maanden duurt om één internationaal gezochte verdachte op te sporen, is het duidelijk dat kennis van die netwerken, waar de radicale islam raakt aan zwaar banditisme, tekortschiet. Is ook hier een Derde Weg mogelijk tussen het enerzijds stigmatiseren en criminaliseren van alle moslims en anderzijds de stelling dat de islam er niets mee te maken heeft? Laten we het hopen.

Tweede carrière

En ten slotte: durven we naast de onbetwiste nood aan meer repressie en beveiliging ook hard inzetten op preventie? Meer politie op straat? Graag. Maar agenten alleen gaan niet verhinderen dat Salah Abdeslam of de mogelijk geïmporteerde zelfmoordterroristen van Zaventem voor sommige jongeren die nu opgroeien voor galg en rad, een rolmodel dreigen te worden. De radicale islam heeft mislukte straatcriminelen zoals Abdelhamid Abaaoud, Salah Abdeslam en anderen een kans geboden om zichzelf te herlanceren in een tweede carrière als terrorist. Die aanvoer moet worden drooggelegd.

Als we willen verhinderen dat jongeren recht in de grijpgrage handen van de haatpredikers en de sekteleiders blijven lopen, zullen we hen andere handen moeten aanbieden. Thuis, in de klas en op de sportclub zullen we hen handen moeten aanreiken voor het opbouwen van een identiteit binnen onze vrije en democratische rechtstaat.

Het zijn de handen die we zelf ooit zo hard nodig hebben gehad. Strenge handen, rechtvaardige handen. Het zijn de handen die onze samenleving hebben opgebouwd tot een plek die zo waardevol is dat anderen niet liever wensen dan ze kapot te maken.