Meneer Recycleer

'Hier zijn vandaag zoveel, euh, medioren heet dat tegenwoordig zeker?" Nic Balthazar kijkt verbaasd rond in de Gentse Vooruit. Hij lijkt even omsingeld door mensen van minstens middelbare leeftijd. Dat het dan misschien ook iets over hem zegt dat hij deze locatie koos, wuift hij lachend weg. "Ik kom hier omdat het hier zo hip is, omdat het hier vol zit met jonge, artistieke mensen." En deze keer ook om onder meer te praten over Neeland, zijn boek over asielzoekers.

De laatste keer dat Balthazar een boek schreef - Niets is alles wat hij zei - werd het verhaal later gerecycleerd tot een theatervoorstelling, een film (Ben X) en een musical. Neeland werd alleen nog een muzikale vertelling. Voorlopig, want "met hun verhalen kan ik nog zeven documentaires en acht speelfilms maken."

Hun verhalen, dat zijn die van de asielzoekers waar Balthazar mee sprak ter voorbereiding van Neeland. "We kunnen maar beter naar hen luisteren, want wetenschappers voorspellen dat er tegen 2050 nog eens 300 miljoen klimaatvluchtelingen bij komen."

U wilt België daarop voorbereiden?

Nic Balthazar: "Ik vraag me alleszins af hoe we daar als maatschappij mee moeten omgaan. Alleen moet ik dat ik het antwoord zelf schuldig blijven. Ik vrees wel dat het stoere terugstuurbeleid alleszins niet werkt. Noch voor zij die het moeten uitvoeren, noch voor zij die het moeten ondergaan. Is het bijvoorbeeld ongehoord dat jongeren die Nederlands spreken en hun eigen land al lang niet meer kennen soms moeten terugkeren naar een land waar hen een miserabel leven wacht? Terwijl wij die jongeren, hun capaciteiten en hun energie goed kunnen gebruiken nu ons land een verouderingsproces doormaakt. Ik kan dus alleen maar zeggen dat we de asielzoekers moeten leren kennen. We moeten weten wie die mensen zijn, hun naam kennen. Anders krijg je blinde haat."

Het is daarover fijn filosoferen, maar hoe begin je er als doorsnee mens aan?

"Door je attitude aan te passen, door migranten te zien als een rijkdom en niet als een bedreiging. Wij nemen het allochtonen nu bijvoorbeeld soms kwalijk dat zij met grote wagens rondscheuren. Terwijl zij geloven dat ze daarmee de westerse spelregels volgen. Want wie in een grote wagen rijdt, krijgt toch respect, toch? Wel, zij niet.

"Maar ik snap het probleem natuurlijk wel. We kunnen niet elke maand 300.000 asielzoekers in ons land toelaten. Tijdens mijn interviews met asielzoekers merkte ik al hoe je sommige, waarschijnlijk ingestudeerde verhalen, bij verschillende mensen terughoort. Het is natuurlijk niet omdat iemand zijn verhaal lichtjes aandikt dat hij een misdadiger is of geen nood heeft aan opvang. Maar daardoor kreeg ik toch meer begrip voor de mensen die moeten beslissen welke asielzoekers hier mogen blijven. Voor hen is het heel moeilijk en verscheurend om een juiste keuze te maken."

De wereldverbeteraar in u is met de voeten op de grond gezet?

"De wereldverbeteraar? Daar gaan we weer. Mocht de wereldverbeteraar in mij al bestaan, zegt die vooral dat we de wereld moeten verbeteren, zodat we de instroom van asielzoekers kunnen verkleinen. Het enige dat we nu nog kunnen doen, is er namelijk voor zorgen dat mensen in hun eigen land blijven. Dat klinkt heel verkeerd, maar het is wel wat asielzoekers ook het liefste willen. Veel van hen vertelden dat ze weinig zin hadden in een leven in een land dat hen niet wil, in een land waarvan ze de gebruiken en de taal niet kennen, in een land waar ze zich verloren en opgejaagd voelen. Dat beseffen wij te weinig. Dus: zeven documentaires en acht speelfilms. (lacht)"

Als Studio 100 personages zo her-gebruikt, spreken sommigen daar schande van. U noemt zich ongegeneerd 'Meneer Recycleer'.

"Het is toch afschuwelijk om een boek te schrijven en te merken dat het na vijf weken alweer plaats moet ruimen voor iets nieuws? In het theater is het precies hetzelfde. Heb je een goed stuk gemaakt, dan vragen ze je meteen om een nieuw stuk te schrijven. Terwijl er al zo veel interessante voorstellingen bestaan. Speel liever nog eens Ten oorlog, van Tom Lanoye. Dat is al een tijdje geleden.

"Het leuke aan recycleren is ook dat je product alsmaar beter wordt. Het scenario dat ik schreef voor de Amerikaanse remake van Ben X is bijvoorbeeld veel beter dan het oorspronkelijke filmscenario, of dan het boek."

Hoever staat het nu met die remake?

"Het verhaal van Ben X omvat alle thema's die hot zijn in de States - pesten, autisme, wapens, videospelletjes - maar het is blijkbaar de normaalste zaak ter wereld dat het daar meer dan vijf jaar duurt voor je kunt beginnen draaien. De remake in Zweden komt binnenkort wel uit. Als we kunnen aantonen dat die het ook goed doet, zijn we waarschijnlijk weer een stap verder.

"Hier gaat recycleren veel sneller. Ik was Neeland aan het schrijven toen de mensen van De Bijloke me vroegen een muzikale vertelling te maken. Ik kon de twee combineren, ging op zoek naar een verteller en vond Soufiane Chilah, een jonge Berberse acteur. Hij speelt de voorstelling zo mooi dat hij iedereen gaat inpakken en doen vergeten dat ze naar iemand van allochtone afkomst kijken. Daarom hoop ik ook dat er veel schoolvoorstellingen komen. Dan krijgt een allochtoon ook eens een uur het woord in een klas."

Wat hebt u toch goed te maken dat u zich nu ook daarvoor inzet?

"Zodra je iets altruïstisch doet, ben je meteen verdacht. Onterecht. Als ik voor het klimaat vecht, doe ik dat ook puur uit zelfbehoud. Omdat ik nu eenmaal kinderen heb gemaakt, en amper durf te denken aan wat hen deze eeuw nog allemaal te wachten staat als we blijven doen alsof er geen gigantisch probleem is. En als ik een boek en een theatervoorstelling over asielzoekers maak, is dat omdat ik hoop dat ze mooi worden. En omdat ik van de asielzoekers gratis verhalen kreeg."

Wordt het geen tijd om uw eigen verhaal te vertellen?

"Ik weet niet of mensen zitten te wachten op het zoveelste verhaal over de eigen navel van de kunstenaar. Als theaterliefhebber kijk ik nu al een beetje meewarig naar de theaterprogrammering. Het aantal stukken dat werkelijk over maatschappelijke thema's gaat, is in de minderheid. Artiesten blijven ondertussen wel oreren dat kunst de spiegel van de maatschappij is. Terwijl kunst vaak nog altijd de spiegel van de kunstenaar is."

U wilt zich niet spiegelen?

"Het scenario van mijn nieuwe film, dat ik afwerk tegen oktober, is wel veel persoonlijker. Iedereen vroeg me namelijk of mijn volgende film ook weer over een ziekte zou gaan en wanneer ik eindelijk een grappige film zou maken. Wel, deze keer hoop ik een grappige prent af te leveren. Het verhaal speelt zich af in de wereld van de stand-upcomedy en gaat over een man die zichzelf tegenkomt. Letterlijk, hij geraakt niet meer van zichzelf af. Ik droom er al lang van dit project uit te kunnen werken: een humoristische film over depressie."

Depressie? Dat is ook een ziekte, hé.

"Ja, ik weet het. (lacht) Dan wil ik eens iets lichter afleveren, dan gaat het toch weer over depressie en burn-out. Maar dat zijn dan ook plagen van deze tijd. Waarom daar dan niets over maken? Tja, ik vind dat je als filmmaker toch een morele verantwoordelijkheid hebt. Mensen mogen me duizend keer politiek correct noemen omdat ik er zo over denk. Als dat het kruis is dat ik moet dragen, graag.

"Mijn helden zijn ook gasten zoals Michael Moore en Ken Loach. Iemand anders vindt Quentin Tarantino dan weer briljant. Hij is ook briljant, maar ik vraag me af of we de manier waarop hij geweld verheerlijkt moeten pikken, om ons daarna te verwonderen over het feit dat onze wereld zo veel wapens telt."

Wilt u toch zelf niet eens iets maken dat niét politiek correct is?

"Ik heb een pure komedie in mijn schuif liggen. Het scenario is echt heel geestig, maar het lukt me niet er aan te beginnen. Mijn producent zou het nochtans graag willen. Hij vroeg me al om eerst die komedie op het witte doek te brengen en daarna pas opnieuw een zwaar thema aan te snijden. Maar ik heb het gevoel dat er mij nog maar zo weinig tijd rest. Nu ik bijna vijftig ben, besef ik dat ik nog maar een paar films kan maken. Dan zou ik er moeite mee hebben om zo'n komedie te regisseren."

U baseert uw levenskeuzes nu op het feit dat u alsmaar minder tijd te leven heeft? Een aanpassing?

"Jawel. Toch zijn zeventigjarigen de gelukkigste mensen die er zijn, las ik recent. Zij hebben alle innerlijke gevechten achter de rug en bollen op een fijne manier uit. Ik merk dat ook aan mijn ouders. Zij gaan heel liefdevol om met elkaar, hebben veel warme vrienden en zinvolle bezigheden.

"Maar moeten we echt eerst zeventig worden voor we wat rust vinden in ons leven? Wat een stress, een heel leven lang dan. Ik heb beslist dat ik niet langer in dat systeem wil meedraaien. Ik zoek nu naar manieren om me op zo veel mogelijk vlakken te bevrijden. Daar ben ik echt maniakaal mee bezig."

Hoe dan?

"Bijvoorbeeld door te werken in verschillende domeinen. Als iemand me dan op een van die domeinen wil dwarsbomen, kan ik nog altijd uitwijken. De mensen zijn mijn bakkes op televisie beu? Dan schrijf ik wel een boek. Iemand houdt tegen dat ik een volgende film regisseer? Dan maak ik een theaterstuk.

"Je bent zo rijk als wat je niet nodig hebt. Het is een Phil-Bosmans-cliché, maar het klopt. Ook privé denk ik daarom na over waaraan ik allemaal vasthang en over hoe ik ervan los kan komen. Onlangs stopte ik daarom bijvoorbeeld met het drinken van koffie. Dat ging vreemd genoeg perfect. Dat is dus alweer iets waar ik niet langer aan vasthang."

Moet uw echtgenote, Lieve Blancquaert, bang worden dat u ook haar bij het huisvuil zult zetten?

"Net niet! Alstublieft. Zij is een van de grootste geluksfactoren in mijn leven. Al de rest mag je hebben, maar mijn familie, mijn vrienden en mijn laptop mag je me niet afnemen. Als je kinderen op deze planeet zet, moet je trouwens ook je verantwoordelijkheid tegenover je familie opnemen. Niets doen, bijvoorbeeld aan de klimaatsverandering, staat gelijk aan schuldig verzuim.

"We bekijken daarom momenteel met een werkgroep of we de staat kunnen aanklagen voor schuldig verzuim. Genoeg mensen blijven wetens en willens CO2 in de lucht pompen, waardoor heel wat regio's binnenkort onbewoonbaar worden. Onder andere daardoor riskeren mijn kinderen en ik binnenkort allemaal in de Derde Wereldoorlog terecht te komen."

Komt het echt zo ver, denkt u?

"We mogen niet zwartkijken, maar als je je ogen openhoudt: natuurlijk. Oorlogen zoals die in Darfur zijn nu al de eerste klimaatoorlogen. De mensen die daardoor terechtkomen in gigantische vluchtelingenkampen, denk je dat die daar gaan blijven zitten? Nee hoor. Ze gaan niet langer met kleine bootjes, maar met grote schepen naar hier komen omdat ze vinden dat ze het recht hebben om op een bewoonbaar stuk aarde te wonen. Kunnen wij die mensen zeggen dat ze ongelijk hebben? Nee. En als er dan hier bij wijze van spreken maar een glas water overblijft voor twee mensen, zal de ene de andere er de kop voor inslaan. Dat zie je helaas overal, in de geschiedenis en in de wereld."

Wat bent u pessimistisch.

"Er is niets gevaarlijker dan het nieuwe stopwoord: dat komt wel goed. Niets komt automatisch goed. Dat geldt voor elk project, dat geldt voor de opwarming van het klimaat. Het is zwaar om met dat pessimisme te leven, ook voor de mensen om me heen. Beseffen dat je zelf nog een oorlog zult meemaken en toch 'blij' in het leven te staan, dat is elke dag een uitdaging. Dankzij meditatie en mindfulness lukt me dat toch alsmaar beter. Dus ja, ik ben een ongelofelijke pessimist, maar wel een constructieve pessimist."

Hoelang blijft iemand een constructieve pessimist en wanneer wordt iemand een grumpy old man?

"Een grumpy old man word je als je je dik maakt over het feit of er een looppiste komt rond het Heizelstadion of over waar een panda naartoe moet. Ik lees alle dagen over wat er echt gebeurt - bossen die afbranden, ijs dat smelt - terwijl onze media het blijven hebben over de kasteelmoord. Maar ooit komt er een Neurenberg-tribunaal om de mensen te veroordelen die ons zo lang in onwetendheid hielden over wat er echt aan de hand was met het klimaat. Dan zullen mensen zich eindelijk afvragen waarom we bleven doorgaan zoals we bezig zijn, alsof er niets aan de hand is.

"Doorgaan of stoppen? Daar gaat het uiteindelijk vaak om. To be or not to be? Ik stel de vraag vaak aan mezelf. Het is niet voor niets dat Hamlet mijn favoriete stuk is. Ik ken het zelfs uit het hoofd. (Begint Hamlet te debiteren) Het antwoord op de vraag is toch nog altijd to be, for better or for worse. Daar ga ik voor."

Neeland, Nic Balthazar, 14,99 euro, uitgegeven bij Lannoo. Neeland, de muzikale vertelling van Nic Balthazar, gaat vanavond in première in HETPALEIS.