Aftandse computer eet tweeduizend stemmen op

Zondag 25 mei, iets voor achten 's ochtends. In een schoolgebouw in Schaarbeek zit een Brusselse dertiger stomverbaasd te staren naar de inhoud van de bruine enveloppe. Ze is voorzitster van het telbureau en er is haar vooraf op het hart gedrukt dat ze de enveloppe nu pas mocht openen. Uit de enveloppe is een stapel dingetjes te voorschijn gekomen die ze nog nooit in haar leven heeft gezien. Plastic vierkantjes met een bewegend metalen lipje. Er is een etiket opgeplakt waarop staat: 1,4 MB.

Onder de voorzitster en haar bijzitters ontwikkelt zich een discussie over wat het verband kan zijn met de reusachtige witte computers die doen denken aan de Dharma Initiative uit Lost. "Dit zijn floppy's", zegt de oudste van de aanwezigen. "Die moet in de gleuf van de computer, die zit hier. Met de floppy kun je opstarten. Dat duurt even."

Floppy's uitgespuwd

Het systeem Jites/Digivote dateert uit 1994. Toen het voor eerst werd gebruikt bij de verkiezingen van 21 mei 1995 waren de reacties euforisch. Een krantenbericht meldde hoe de eerste deels elektronische verkiezingen in de provincie Antwerpen vlot waren verlopen, hoewel: "In het stembureau aan de Kapelsesteenweg werd de computer gestolen." Dat risico is de voorbije jaren verkleind.

Vlaanderen en twee van de negentien Brusselse gemeenten schakelden onlangs over op een moderner systeem, SmartMatic. In de rest van Brussel en negenendertig Waalse gemeenten kwamen er bij de laatste verkiezingen opnieuw floppy's aan te pas. Tot laat in de avond en nog tot de volgende middag braakte de radio berichten over een 'bug' in sommige stembureaus. Een voorlopig rapport van een college van deskundigen doet nu uit de doeken wat er aan de hand was.

Bij vorige verkiezingen volstond het om de floppy's in de grote centrale computer te stoppen om al na enkele minuten resultaten te hebben. Deze keer niet, aldus het rapport: "Het PGM3-programma, dat dient om de resultaten te valideren, spuwde bepaalde diskettes uit." Een foutmelding gaf aan dat de optelsom van de diverse soorten stemmen (lijststem, enkel voor een kandidaat of opvolger) niet overeenstemde met het totale aantal kaarten. "Wat onmogelijk is."

De fout deed zich voor in alle kantons waar met Jites/Digivote werd gestemd, behalve één, in het Waalse Verlaine. Dat is een klein kanton, met maar acht diskettes. Een kanton ook met consequente kiezers. Want daar lag het probleem, zo werd duidelijk in nadat IT-bedrijven Stésud en Civadis een nacht lang hadden zitten zwoegen.

Omdat mensen met de elektronische leespen, de vintage voorloper van het touchscreen, wel eens de verkeerde partij of kandidaat aanraken, voorzag het systeem in een mogelijkheid tot correctie. Maar daar was de voor de gelegenheid van 25 mei herschreven software niet altijd op gemaakt.

Ging je bijvoorbeeld naar een lijst met een lager nummer dan je eerst had aangeraakt, dan verdween je stem. En er waren wel meer correcties waar de software geen raad mee wist: "In Brussel ging het om wijziging van een Franstalige lijst naar een Nederlandstalige."

Floppy's gezocht

De kiezer zelf heeft niets gemerkt van het verdwijnen van zijn stem. Hij kreeg gewoon zijn elektronische kaart terug. Pas nadat de gegevens daarvan moesten worden overgezet op de floppydisk waren de bytes onherroepelijk gewist.

Het rapport bevat een ellenlange lijst van Waalse en Brusselse kantons en verloren stemmen per lijst. Het zijn er alles bij elkaar 2.250. In Brussel gingen 803 stemmen voor het Europees Parlement in rook op, in Wallonië 358. In Brussel verdwenen veertig Nederlandstalige stemmen en nog eens zevenentwintig voor het Vlaams parlement.

"Als je het vergelijkt met wat er doorgaans misgaat bij een papieren telling, zal er niet zo veel verschil zijn", zegt Kurt De Vriendt, lid van het college van deskundigen. "Maar het idee achter elektronisch stemmen was net een foutenmarge nul, minder mensen moeten mobiliseren en snellere resultaten."

Het rapport adviseert het oude systeem "te vervangen door een uniform systeem bij alle verkiezingen in België." Volgens De Vriendt zit er ook weinig anders op. "Deze bug is ontstaan doordat er software moest worden geschreven voor drie en in Brussel vier verkiezingen", zegt hij. "Dat moest gebeuren in MS-DOS en programmeertaal C. Er lopen niet veel programmeurs meer rond die dat nog in de vingers hebben. Het risico op fouten wordt groter. De volgende keer dreigt het hard mis te gaan."

"Deze computers hebben niet eens een harde schijf. Een fout als deze is anders dan bij SmartMatic niet meer te corrigeren. Er is ook nog het probleem van de floppy's. Het systeem veronderstelt bij elke nieuwe verkiezing verse floppy's. Ik heb geen idee waar ze de floppy's hebben gevonden en al helemaal niet waar ze er in 2018 nog gaan vinden."