De schilder belde de fotografe niet. Zij belde hem

Het is januari 2014 als Katrijn Van Giel, een fotografe uit Antwerpen, een kunstboekhandel in Brussel binnenloopt. Ze is niet op zoek naar iets bijzonders, maar heeft gewoon wat tijd tussen twee afspraken in. En buiten is het koud. Ze bladert in een catalogus van de Belgische schilder Luc Tuymans, wiens werk ze bewondert, als haar blik plots blijft hangen. In het boek ziet ze een schilderij dat als twee druppels water op een van haar eigen foto's lijkt. Ze denkt: dit kan niet.

Van Giel (32) heeft vier jaar eerder een foto gemaakt van Jean-Marie Dedecker, net na diens verkiezingsnederlaag. Het is een bijzondere foto, die uitsteekt boven het doorsneekrantenportret: het gezicht van Dedecker is onder de neus afgesneden en de zweetdruppels op zijn voorhoofd zijn uitgelicht. Precies zoals het schilderij A Belgian Politician van Luc Tuymans uit 2011, dat Van Giel nu toevallig in een catalogus ziet.

De jonge fotografe is verbaasd en ook boos. Ze heeft in het verleden altijd toestemming gegeven aan schilders die zich op een van haar foto's wilden baseren, maar Tuymans heeft haar niets gevraagd. Bovendien, als schilders haar foto's gebruikten, dan maakten die daar altijd een eigen creatie van, terwijl Tuymans in haar ogen erg dicht bij het origineel is gebleven. Ze wil uitleg van Tuymans, ze wil weten waarom hij haar niet heeft gebeld.

Het einde van dit verhaal is bekend: Van Giel klaagt Tuymans aan voor de schending van haar auteursrechten, en op 20 januari 2015 wordt de wereldberoemde schilder veroordeeld. Tuymans mag zijn schilderij, dat voor een onbekend bedrag verkocht is aan een Amerikaanse verzamelaar, niet meer reproduceren of tentoonstellen, op straffe van een dwangsom van 500.000 euro. Hij gaat tegen het vonnis in beroep.

Parodie

De zaak Tuymans-Van Giel zendt een schokgolf door de internationale kunstwereld. De 57-jarige Tuymans is een van de boegbeelden van de hedendaagse kunst. Hij werkt, net als veel moderne kunstenaars, voortdurend met bestaande beelden. Als dat niet meer kan, zo reageren veel collega-schilders, dan wordt de kunst aan banden gelegd.

De zaak leidt tot een botsing tussen twee werelden: die van de schilders en die van de fotografen. Ze bestoken elkaar in de internationale media, in felle debatten en in Antwerpen zelfs in een volledig aan de rechtszaak gewijde tentoonstelling. En dat terwijl Van Giel, die tal van prijzen won, van Tuymans aanvankelijk gewoon wat uitleg wilde. Hoe is het zo uit de hand kunnen lopen?

Voor een antwoord op die vraag moeten we terug naar januari 2014. Als Van Giel ontdekt dat Tuymans haar foto heeft nageschilderd, gaat ze te rade bij haar opdrachtgever, de krant De Standaard. De chef van de cultuurredactie ziet er een verhaal in en belt Tuymans en diens galeriehouder om een reactie. "Ik kan toch moeilijk elke keer om toestemming vragen als ik een rondzwevend beeld wil gebruiken", reageert Tuymans bot. Het staat de volgende dag groot in de krant.

Later zal Tuymans zeggen dat hij overvallen werd door de journaliste en het niet zo bot bedoelde. In de rechtszaal zal hij aanvoeren dat zijn schilderij de foto van Van Giel een heel andere betekenis geeft en als een parodie kan worden gezien, waarvoor een uitzondering in het auteursrecht geldt. Zijn entourage voegt eraan toe dat Van Giels foto stilistisch op een Tuymans lijkt. "De bijzondere kadrering deed me onmiddellijk denken aan het soort uitsnijdingen dat Tuymans al lang toepast", zegt zijn galeriehouder Frank Demaegd. "Voor Tuymans is het bijna logisch dat hij die foto gebruikt."

Kort daarna hebben ook Van Giel en Tuymans telefonisch contact, voor het eerst en meteen ook voor het laatst. Het is een gesprek dat dramatisch verloopt en waarnaar beide partijen later nog vaak zullen verwijzen, als bewijs van hun eigen goede bedoelingen en van de kwade wil van de tegenpartij. Als bewijs dat zij zelf zeer bereid waren om water bij de wijn te doen, maar dat met de ander niet te praten viel, waardoor een rechtszaak onafwendbaar werd.

Volgens Van Giel, die wel achtergrondinformatie heeft verschaft, maar niet geciteerd wilde worden in dit artikel, belt zij iets na zessen zelf naar Luc Tuymans, ook al voelt dit voor haar als de omgekeerde wereld, als de bestolene die de dief contacteert. Het gesprek verloopt verwarrend en eindigt voor Van Giel teleurstellend. Ze heeft niet het gevoel dat Tuymans begrijpt hoe zij zich voelt. Meer details wil de fotografe niet in de publiciteit, dat voelt voor haar als met modder gooien.

Complot

Volgens Luc Tuymans, die zijn verhaal door een medewerker laat doen, gaat het helemaal anders. De schilder vraagt de journaliste om het telefoonnummer van Van Giel en belt de fotografe op, als een teken van zijn goede wil. Hij stelt haar voor om haar naam bij het schilderij te vermelden en wil zelfs een erratum aan de catalogus laten toevoegen. Maar volgens hem blijkt de fotografe slechts uit op een schadevergoeding.

"De fotografe was heel vereerd dat ik haar belde", zegt Tuymans in een interview na zijn veroordeling, waarvan de integrale tekst op de kunstsite Phaidon verschijnt. "Ik zei: wel, we zullen het veranderen, we zullen praten over het vermelden van je naam, dat is zo oprecht en al die shit. En toen zei ze: is dat alles? Wel, what the fuck, wil je er een zaak van maken of zo? De volgende dag stond alles in de krant - de foto, het schilderij, alles." Tuymans zegt een complot te vermoeden tussen Van Giel en de journaliste van De Standaard, die hem en zijn galeriehouder naar eigen zeggen nogal agressief belde. "Het is waanzinnig", zegt hij op Phaidon. "De Franstalige pers schrijft hier niet over, maar de Vlaamse kranten, en specifiek die ene krant, wel. Ze haten me al decennia." Over de fotografen die Van Giel steunen, zegt hij: "Ze kotsen al hun jaloezie over mij uit omdat ik echt beroemd ben." Na een paar dagen wordt het interview van de site gehaald, op verzoek van Tuymans' entourage. "Hij heeft die uitspraken in een emotionele bui gedaan", zegt zijn medewerker. "Hij is publiekelijk aan de schandpaal genageld, en dat trekt hij zich aan." Maar de medewerker herhaalt dat bij Tuymans het gevoel leeft dat Van Giel en de krant onder één hoedje spelen. "We begrepen dat de journaliste goed bevriend is met Van Giel. Het komt een beetje als een hetze over."

Financiële kwestie

Na het telefoongesprek komt het niet meer goed tussen Van Giel en Tuymans. Van Giel heeft de indruk gekregen dat met Tuymans moeilijk te praten valt, dat hij zich niet in haar kan verplaatsen. Tuymans ziet in Van Giel een geldbeluste fotografe. Van een gulden middenweg, de vermelding van de naam van Katrijn Van Giel bij het schilderij, is niet langer sprake.

Als Van Giel in april een advocaat onder de arm neemt, verdiept het conflict zich verder. Volgens de entourage van Tuymans stuurt Van Giels advocaat een arrogante brief, waarin hij vraagt de volledige verkoopprijs van het schilderij over te maken. Hij zou niet openstaan voor een minnelijke schikking. "Hun stijl is die van een pitbull", zegt Tuymans' medewerker. "We hadden al snel het vermoeden dat ze uit waren op een rechtszaak. Het ligt er dik bovenop dat dit een financiële kwestie is en niet een erekwestie."

Dieter Delarue, de advocaat van Van Giel, noemt die voorstelling van de zaken 'tendentieus'. De zogenaamd arrogante brief was volgens hem een officiële ingebrekestelling, die altijd op dezelfde manier is geformuleerd. Delarue zegt dat zijn cliënte nooit tegen een minnelijke regeling is geweest en dat er uitgebreid gecommuniceerd is tussen beide advocaten, maar over de inhoud van die communicatie mag hij niets zeggen. "Dat valt onder het beroepsgeheim."

In die sfeer van vijandigheid komt het tot een rechtszaak. De zaak is juridisch een hamerstuk - de gelijkenissen met de foto zijn evident, en Tuymans' beroep op de parodie maakt weinig kans - maar in de kunstwereld wekt de uitspraak veel beroering. Tuymans werkt voortdurend met beelden uit de media en voelt zich in zijn artistieke vrijheid aangetast. Volgens Van Giels advocaat Delarue is dat onzin: had Tuymans zijn cliënte netjes behandeld, dan was het nooit zo ver gekomen.

Daarmee komen we terug bij dat eerste telefoongesprek, en hoe dat bij de twee partijen is overgekomen. Wie heeft nu eigenlijk gelijk? Is Katrijn Van Giel de inhalige fotografe waar Tuymans haar voor houdt? Of is Tuymans een arrogante wereldster, die zegt Van Giel te willen erkennen maar haar eigenlijk schoffeerde? Of waren ze allebei van goede wil en was het gesprek een en al miscommunicatie? Dat laatste is niet ondenkbaar, want de twee protagonisten hebben heel verschillende karakters.

Katrijn Van Giel komt introvert over en lijkt de confrontatie liever te mijden. Als er na Tuymans' veroordeling in januari 2015 een felle discussie tussen hedendaagse schilders en fotografen uitbreekt en ze bovendien een pak haatmails krijgt, trekt ze een tijdje naar het buitenland. Tuymans is een heel ander type. Volgens zijn entourage is hij genereus en vriendelijk, maar op buitenstaanders komt hij vaak arrogant en autoritair over. Dat ondervinden we zelf aan den lijve: we proberen hem twee keer te benaderen voor een interview, maar worden telkens afgesnauwd.

Tuymans steekt zijn misprijzen voor de media, na alle aandacht voor de rechtszaak, niet bepaald onder stoelen of banken.

"Hij heeft een bepaalde manier van praten, dat kwam misschien wat direct over", erkent zijn medewerker. "Hij was die avond al gepikeerd door de manier waarop hij door die journaliste werd gebeld. Maar hij heeft Katrijn Van Giel zeker niet willen beledigen. En het is niet omdat iemand een beetje arrogant klinkt, dat hij veroordeeld moet worden."

Calimero

Zo blijft het onduidelijk wie de zaak deed escaleren, een zaak van woord tegen woord. Maar één vraag is niet voor interpretatie vatbaar en dat is: wie nu eigenlijk wie heeft gebeld. Van Giel blijft volhouden dat zij Tuymans die avond heeft gebeld. En ze zegt dat ze dat kan bewijzen met gegevens van haar telefoonmaatschappij. "Tuymans loopt overal Calimero te spelen", zegt haar advocaat. "Hij heeft mijn cliënte nooit of te nimmer gebeld, dat zijn gewoon leugens."

Maar ook Tuymans houdt vol dat hij Van Giel zelf heeft gebeld en voert dat aan als bewijs van zijn bereidwilligheid. Het is een vreemde patstelling, die maar op één manier op te lossen lijkt. Na enig aandringen stuurt Van Giel de gegevens van haar telefoonmaatschappij, zodat we het zelf kunnen controleren. Daar staat, tussen de vele andere telefoontjes van die dag, het gesprek met Luc Tuymans. Van 18:07 tot 18:17. Uitgaand gesprek.