VRT-archief: schatkamer voor media-archeologen

rchivering. Het klinkt even opwindend als het verzamelen van sigarenbandjes, tot je mag spreken met het team dat zich bekommert over wat zonder enige twijfel het grootste beeld- en geluidsarchief van Vlaanderen is. Over de kelders van de VRT waken bezielde mensen. Mensen die er bijvoorbeeld erg trots op zijn dat ze met een van 'hun' geluidsfragmenten een oude discussie hebben kunnen beslechten over de schilder James Ensor, en of die behalve Frans ook het Nederlands machtig was.

Het fragment dat uitsluitsel bracht dateert uit 1936. Brecht Declercq, een historicus die verantwoordelijk is voor de digitalisering van het radioarchief, vertelt hoe het interview pas enkele jaren geleden werd teruggevonden. En ja: "Ensor spreekt in dat interview Nederlands. Of beter: Oostends."

Vondsten als deze - later belichten we er hier nog enkele mooie - blijven een zeldzaamheid. Maar de kans op grote en kleine ontdekkingen is vandaag wel een stuk groter. Eind 2008 startte de VRT met de digitalisering, een project dat diva (digitaal VRT-archief) werd gedoopt. Sindsdien zijn 22 mensen voltijds in de weer om toch alvast de meest bedreigde beeld- en geluidsfragmenten op digitale dragers te vereeuwigen.

"De eerste doelstelling is: 13.000 uur audio en 6.000 uur beeld digitaliseren", vertelt DIVA-coördinator Jan Vanregemorter. "Zoals de zaken er nu voorstaan, zou dat over twee jaar gelukt moeten zijn. Ik schat dat we tegen dan een tiende van het volledige archief hebben gedigitaliseerd."

Welke fragmenten voorrang krijgen? Geen makkelijke vraag. Behalve historisch belang speelt ook de houdbaarheid van de dragers mee, en dat blijkt vooral voor opnames uit de jaren 90 vaak een probleem. Opnames op film, zoals oude nieuwsuitzendingen, blijken opmerkelijk genoeg veel minder bedreigd door de tanden van de tijd.

Duivenkot

Vanregemorter: "Alles wat tussen 1953, de start van de openbare televisie, en eind jaren 70 in het nieuws heeft gezeten, zal tegen het eind van het jaar gedigitaliseerd zijn. Dat is niet de moeilijkste job. Film bewaart goed, en vooral: de nieuwsdienst was de eerste die besefte dat het materiaal mogelijk nog eens gebruikt zou kunnen worden. Alles werd dus netjes bijgehouden en op handgeschreven fiches geïnventariseerd."

Dat historisch besef was minder aanwezig op andere diensten. Dat er ooit nog belangstelling zou zijn voor wat er aan amusement werd geproduceerd, was in de pioniersjaren van de openbare omroep een onvoorstelbare gedachte. Ann Coenen, verantwoordelijk voor het historisch beeldarchief, vertelt hoe er van spelprogramma's uit de jaren 50 en 60 nog nauwelijks beelden bestaan. "Zo zijn er van de legendarische tv-shows van Tony Corsari hoogstens een paar bewaard. Het besef dat die ooit historische waarde zouden krijgen, was in die tijd haast onbestaande. Bovendien was er ook een technische beperking. Die shows werden live uitgezonden, en video bestond uiteraard nog niet. Er was maar één mogelijkheid om zo'n show te bewaren: filmen wat op televisie was uitgezonden."

Om dezelfde reden zijn ook kostbare radio-opnames niet voor het nageslacht bewaard. Brecht Declercq: "Vandaag vragen nogal wat mensen naar oude luisterspelen, zoals die van Felix Timmermans. Die mensen moeten we teleurstellen. Wat eertijds live werd uitgezonden, is vaak niet bewaard. Grosso modo kun je stellen dat de drang naar archivering met de tijd is gegroeid. Die groei loopt ongeveer gelijk met het belang dat audiovisuele media in onze samenleving zijn gaan innemen. Bovendien was en is het vandaag nog altijd moeilijk om op het ogenblik zelf te voorspellen wat later belangrijk zal blijken. Vandaag is de tune die vroeger aan de duivenberichten voorafging (een fragment uit 'Mijn duivenkot' van Bobbejaan Schoepen, JdP) een van onze meest opgevraagde geluidsfragmenten. Ik geloof niet dat iemand in de jaren zeventig zoiets had kunnen voorspellen."

Voor de duivenliefhebbers en nostalgici onder ons: het bewuste wijsje is wel degelijk bewaard gebleven."Net zoals de overgrote meerderheid van wat ooit door de VRT of zijn voorlopers BRT en NIR is uitgezonden", zegt Declercq. "Alles wel beschouwd is er erg veel wél bewaard, en is het materiaal ook behoorlijk goed geïnventariseerd."

En toch, ontdekkingen worden er in de kelders van de VRT nog altijd gedaan. Zo bijvoorbeeld vorig jaar, toen Brecht Declercq van de Amerikaanse omroep NBC de vraag kreeg of hij een verslag over de olympische race van spurtlegende Jesse Owens uit 1936 kon bezorgen. Declercq zocht en vond de band, maar ontdekte dat de inventaris niet helemaal klopte. "Op de inventaris stonden elf geluidsfragmenten beschreven. Bij het afspelen ontdekte ik dat er nog een twaalfde was. Het bleek een interview te zijn van de befaamde wielerjournalist Karel Van Wijnendaele met de man die dat jaar derde was in de Tour, Félicien Vervaecke. Daarin vertelt die hoe blij hij wel is met de winnaar van de Tour '35, zijn ploeg- en landgenoot Romain Maes."

Jos Ghysen

Het besef dat de VRT op een schatkamer zit, is groter dan ooit. Ann Coenen: "Een programma als De laatste show maakt voortdurend gebruik van beelden uit ons archief. Het mooiste vind ik de toevallige ontdekkingen. Zo kom je bij het het bekijken van oude programma's wel eens mensen tegen die pas later bekend werden. Onlangs nog hebben we ontdekt dat Pol Van Den Driessche ooit heeft meegedaan aan de quiz De vijftig prijzen van Jos Ghysen. Een fragment van zijn optreden is begin deze maand nog gebruikt in De laatste show. En als er iemand een docu wil maken over Soulwax: we hebben beelden van de jonge Stephen Dewaele in Klein klein kleutertje."

Het radioarchief moet voor het beeldarchief niet onderdoen, vertelt Brecht Declercq. "We hebben hier een een fragment waarin Karel Hemmerechts, de latere BRT-baas, een klein meisje interviewt op Expo '58. Dat blijkt zijn dochter te zijn, de toen driejarige Kristien Hemmerechts."

Dat er in VRT-archief nog altijd schatten zijn op te graven, is niet alleen in Vlaanderen geweten. Vorig jaar bracht platenlabel Columbia een cd-box uit met liveconcerten van het Miles Davis Quintet. Daarop staat een door de toenmalige BRT opgenomen concert dat Miles in 1967 gaf in de Elisabethzaal in Antwerpen. De opname had meer dan veertig jaar stof liggen vergaren in het archief.

Die tape is geen uitzondering, zegt Johan Favoreel, verantwoordelijke voor het muziekarchief. "Er liggen hier nog onuitgegeven parels. Zoals een opname van een concert van tangolegende Astor Piazzolla in 1980 in Ronse. Of een pianoconcerto van Mozart door pianist Glenn Gould en dirigent Leonard Bernstein, in 1952 uitgevoerd in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel. We mogen er niets mee doen omdat we geen toestemming hebben van de rechthebbenden. Maar wie belangstelling heeft, mag altijd komen luisteren. Onze archieven zijn open voor iedereen."

Favoreel vertelt nog dat vooral fans van klassieke muziek warme oortjes zullen krijgen. "Vandaag kunnen we ons dat niet meer voorstellen, maar tot ver in jaren 60 had de omroep nauwelijks aandacht voor popmuziek. De luisteraar moest opgevoed worden. Rock-'n-roll paste niet in dat plaatje en kwam dus nauwelijks op de radio. Schudden voor gebruik, het programma van de jonge Guy Mortier, was het enige wat er was."

Spiegel van een veranderde tijd, dat is het VRT-archief ook op technisch vlak. Ann Coenen kwam voor het VRT-archief werken in de jaren 80. "Sindsdien hebben we de ene na de andere revolutie beleefd. Toen ik hier kwam werken, waren alle opnames nog analoog en beleefden we net de overgang van pellicule naar videotape. De inventarisering gebeurde nog op fiches." Niets is sindsdien bij het oude gebleven, maar of al die innovaties ook verbeteringen waren? "Qua geluidsopname denk ik dat de fonoplaat nooit overtroffen is", zegt Favoreel. "Een 78-toerenplaat uit de jaren 30 kun je vandaag nog altijd afspelen, terwijl dat voor een DAT-bestand (digital audio tape) uit de jaren 90 al een probleem is. Om nog maar te zwijgen over de cdr, de recordable cd."

Brecht Declercq: "Terwijl zoveel mensen die cdr vandaag gebruiken om hun foto's op te bewaren. Vreemd toch, dat mensen hun persoonlijk erfgoed bewaren op een drager waarvan je weet: over tien jaar is de kans groot dat die onleesbaar is geworden."

Eigenlijk is het simpel, zegt Jan Vanregemorter. "Hoe eenvoudiger de techniek, hoe beter de drager. DAT is een technologisch hoogstandje, maar het is niet bestand gebleken tegen de tand des tijds. Aan de andere kant van het spectrum heb je de kleitabletten: een heel eenvoudige informatiedrager, maar duizenden jaren later vaak nog altijd perfect leesbaar. (lacht) Nu, het hele VRT-archief op kleitabletten lijkt me ook verre van ideaal. Het zou ons voor een serieus stockageprobleem stellen."

Digitaliseren dus. Vanregemorter is er gerust in dat digitalisering het archief zal beschermen. "Analoge fragmenten afspelen of op een nieuwe drager zetten, betekent altijd kwaliteitverlies. Dat nadeel heb je niet meer eens het fragment gedigitaliseerd is. Als je een fragment naar een nieuw systeem moet verplaatsen, plaats je het alleen maar van de ene container in een andere."

En het kostenplaatje? Dure restauraties, en vooral: 22 voltijdse krachten voor een duur die voorlopig nog zeer onbepaald is, het hoeft nauwelijks gezegd dat zoiets handen vol geld kost. "Dat klopt", zegt Vanregemorter. "Maar wij zitten hier op een schat, waarvan je de waarde onmogelijk in economische termen kunt uitdrukken."Exclusief: Mathilde geeft Filip een tik

Prinses Mathilde die prins Filip een tik verkoopt. Johan Favoreel, verantwoordelijk voor het muziekarchief van de VRT, zag het gebeuren na een kerstconcert dat door de openbare omroep is uitgezonden. "Toen de uitzending was gestopt maar de camera's nog draaiden, ging Mathilde met de percussionist praten. Ze wilde met haar kinderen wat meer leren over de verschillende instrumentjes, en had daarvoor zijn telefoonnummer gevraagd. Ondertussen was ook Filip naar de percussionist gestapt. De prins vertelde hem dat ze thuis ook een soort instrument hadden. "Een pispot." Waarop Mathilde hem een tik geeft. Ik heb het zien gebeuren, en de camera's liepen nog." Helaas, de beelden van het incident blijken niet bewaard.