Kunst op voorschrift

Afrikaanse vergezichten, polderlandschappen of fauna en flora die van akelig dichtbij is gefotografeerd. Wie al eens enkele uren doorbracht in een van de vele ziekenhuizen in ons land, kwam zeker gelijkaardige taferelen tegen. Vaak fleurt het de boel wel wat op, maar hoogstaande kunst is het zelden.

Nochtans doen die werken meer dan het steriele wit doorbreken. Onderzoek wees uit dat kunst een gunstig effect kan hebben op de gezondheid. Er is een directe link tussen de inhoud van beelden en de reactie van het brein op pijn, stress en angst.

Daarbij is het niet zomaar eender wat aan de muur hangt. Patiënten reageren positief op figuratieve kunst en op alles wat met natuur te maken heeft. Negatieve beelden of abstracte werken in de ziekenhuisgangen halen weinig uit. Met andere woorden, je kiest beter voor de Waterlelies van Claude Monet dan voor een fotoreeks over de Vietnamoorlog.

Verschillende studies wezen in het verleden uit dat kunst zowel een goed als slecht effect kan hebben. Patiënten die naar natuurlandschappen kijken zijn minder bang na een operatie en slikken minder pijnstillers dan wie naar abstracte kunst staart, zo bewees een studie al in 1993. Een overzichtsartikel in het Health Environments Research & Design Journal uit 2012 beschrijft hoe beelden van boze gezichten, dubbelzinnige of onbegrijpbare kunst de negatieve emotionele reacties in de hersenen stimuleren. En dus het best vermeden worden.

Placebokunst

Dichter bij huis, in het Nederlandse Medisch Centrum Haaglanden, werd bij 4.500 patiënten het effect van kunst onderzocht. Zo konden patiënten tijdens een pijnlijk onderzoek naar de gekleurde wandkleden van kunstenares Claudy Jongstra kijken. Anderen kregen alleen maar de 'placebokunst' te zien, replica's van die wandkleden op canvas. Een derde groep moest het met kale witte muren stellen.

Conclusie: kunstloze patiënten voelden zich neerslachtiger na het onderzoek. Verder vonden de patiënten de nepkunst minder rustgevend dan de echte werken. "Kunst kan ontspannen", benadrukt Martijn Engelbrecht, de bedenker van het onderzoek, in het tijdschrift The Optimist. "En dat is de bedoeling."

In de Verenigde Staten zijn ze inmiddels helemaal mee. Een heleboel ziekenhuizen daar investeren, vaak met de hulp van donoren, in kunst die de gezondheid kan bevorderen.

Om te bepalen welke kunstenaar en welk werk precies de eer krijgt, worden in de meeste gevallen kunstcommissies en curatoren aangesteld. "De trend neemt toe", vertelt Steven Libman, directeur van de Society for Arts in Healthcare aan de Wall Street Journal.

Ook hier beginnen steeds meer ziekenhuizen te investeren in schilderijen of sculpturen. Al heeft dat niet altijd te maken met een grote voorliefde voor kunst of een helend effect voor de patiënten. In Vlaanderen is het namelijk verplicht om bij verbouwingen of renovaties van ziekenhuizen een deel van het budget te spenderen aan kunst. Tussen de 0,5 en 2 procent moet naar kunstprojecten gaan, afhankelijk van de som die de zorginstelling krijgt toebedeeld.

Humor

"Er is daar toch wat verzet tegen", weet Lieve Dhaene van Zorgnet Vlaanderen. "Een heleboel ziekenhuizen zou met dat geld liever andere dingen doen. De budgetten zijn erg krap, dus sommigen vinden het vervelend dat een deel verplicht naar kunstwerken gaat."

Hoe creatief of innoverend het wordt, beslissen de instellingen zelf. "Ze zijn volledig vrij om te kiezen wat aan de muren komt", zegt Dhaene. "Dat hangt dan erg af van de persoonlijke smaak. Heb je een kunstminnend bestuur, dan krijg je helemaal andere keuzes dan bij een ziekenhuis waar de directie er niet warm voor loopt."

Het verklaart ook waarom sommige ziekenhuizen zo lauw reageren op de vraag waarom ze voor deze of gene kunst hebben gekozen. "Oei, dat zou je aan iemand van de technische dienst moeten vragen." Of: "Omdat het moet."

Wat niet betekent dat er geen kunstige wind door de Vlaamse ziekenhuizen waait. Er zijn wel degelijk zorginstellingen die met zorg en precisie werken selecteren om de ruimtes op te vrolijken. Met behulp van experts en commissies worden net die creaties geselecteerd die voor de patiënt een verschil kunnen maken.

Toen het AZ Damiaan in Oostende enkele jaren geleden vernieuwde, werden een heleboel experts ingeschakeld. Uiteindelijk koos het bestuur voor enkele werken van onder meer Kamagurka en Nick Ervinck. "De kunst moet vooral de witte, steriele ruimtes doorbreken", legt directeur patiëntenzorg Eveline Depreter uit. "We merken dat zoiets voor een patiënt belangrijk is. Een ziekenhuis mag niet te klinisch zijn." Een van de pronkstukken is een grote gele kip, de Spiegeleikip van Kamagurka. "Kinderen zijn er dol op. Humor is ook belangrijk bij kunst. En een gele kip, daar word je vrolijk van."