'Ik ben niet zo'n action man'

Hij had een filmografie kunnen hebben van hier tot in Tokio. Maar de man heeft iets met planken. "Ik ben een theaterman", zegt hij. Ook al weet hij dat hij hier zit om over zijn film te praten. Net als zijn kompanen bij Olympique Dramatique kan hij alle disciplines van de dramatische kunsten aan.

Je gelooft die mannen op een podium, je gelooft ze op het kleine scherm en je gelooft ze op het grote. Mochten ze rattenvangers, kinderlokkers of pooiers zijn, het maakt geen verschil, je zou ze volgen. Het zijn spelers. En allemaal bescheiden. Maar de nuchterste zit hier. Ook al ontpopt hij zich als een charismatische actieheld in Schneider vs. Bax, de ongewoon toegankelijke nieuwe film van de eigenzinnige Nederlandse regisseur Alex van Warmerdam. In diens Borgman had de acteur eerder al een bijrol. Dit keer gaat het om een hoofdrol. Maar hij blijft er broodnuchter bij.

Schneider vs. Bax bracht hem deze zomer naar het gerenommeerde festival van Locarno. En ook Cordon, de serie waarvan hij nu het tweede seizoen aan het draaien is, is inmiddels de grenzen overgestoken. "Maar nee, een internationale carrière interesseert me niet", zegt hij.

Ook als hij zichzelf is, geloof je hem. De bril met het zware montuur geeft hem een serieus kantje. Het glanzende pareltje in zijn linkeroor prikt dan weer zijn ernst door.

Maar als hij het meent, dan meent hij het. Zoals in Schneider vs. Bax. Daar is hij een huurmoordenaar, Schneider genaamd, en moet hij Bax uitschakelen. Bax woont in een huisje in het riet, is onbetrouwbaar doordat hij niet meer weet wie hij is. De drugs maken hem nogal wispelturig. De film is een kat-en-muisspel, badend in heerlijk licht waar je je ogen aan kunt verwarmen. Dankzij deze donkere, lichte en spannende film duurt de zomer nog net wat langer.

Is Schneider vs. Bax de film geworden die je dacht te zullen zien toen je het script las?

"Moeilijk te zeggen. Zeker met Alex is dat moeilijk te zeggen. Uit het scenario kun je wel wat afleiden, maar hoe die rietvelden er dan gaan uitzien, dat kun je je eigenlijk niet voorstellen.

"We hadden uitzonderlijk de toestemming gekregen om te filmen in beschermde natuurgebieden in het noorden van Nederland, de streek rond Groningen. We hebben lang moeten wachten tot bepaalde vogels hun eieren hadden gelegd om het gebied te mogen betreden. Dus dat was soms best spannend. Het was niet altijd duidelijk of dat ging lukken."

Hadden jullie het geluk dat de zon de hele tijd scheen? Of is er met het licht geprutst?

"We hebben ook wel wat tegenslagen gehad, hoor. Op bepaalde dagen zaten we met de hele technische crew op een soort ponton, midden op dat meer, terwijl de regen met bakken uit de lucht viel, en was het urenlang wachten. En dan tussen twee buien door snel enkele beelden schieten. De hele film speelt zich op één dag af, dus dat licht moest kloppen. Ze hebben af en toe technisch wel wat moeten bijsturen, maar uiteindelijk zie je dat er niet aan. De manier waarop Van Warmerdam hier met licht werkt, is ongelooflijk bijzonder. Het is de kracht van de film. Het licht speelt een hoofdrol."

In de Nederlandse besprekingen viel vaak de term 'western in het riet'.

"Ik kan daar inkomen, maar het is nu niet dat ik dat script ooit als een cowboyfilm gelezen heb. Wat goed is aan dat riet, is dat het een plek is waar geen mens komt. Je bent weg van de wereld. Maar ik begrijp het wel: die zon, die shoot-outs, het zijn natuurlijk elementen die uiteraard vaak gebruikt worden in de betere westerns. Maar je kunt evengoed spreken van een drama of een komedie."

Voor Borgman liet Van Warmerdam een huis bouwen. Was dat nu weer het geval?

"Ja, absoluut. Toen we nog niet begonnen waren, kwam ik op een gegeven moment bij hem binnen in Amsterdam en toen zei hij: 'Ik ben bezig aan het huisje. Ik heb een maquette. Wil je ze eens zien?' En toen zag ik hoe vernuftig dat bouwwerkje in elkaar zat. Als hij uit een bepaalde hoek wou draaien waar een muur stond, dan voorzag hij een opening. Het dak van het huis was helemaal van glas, zodat het licht er heel bijzonder invalt.

"Toen ik de eerste dag van de opnamen bij dat meer aankwam, en het huis zag staan, besefte ik pas hoe bijzonder zijn manier van werken is. Dat is zo meesterlijk aan hem: hij schrijft een verhaal en ziet intussen een huis in zijn hoofd tevoorschijn komen dat hij meteen schetst. Hij weet hoe dat huis er moet uitzien, waar het zal staan, en hoe de affiche zal zijn.

"Hij schildert zijn dromen, hij zet zijn gedachten in beelden en tastbare voorwerpen om. Eigenlijk bouwt hij zijn eigen droomwereld. Dat vind ik ongelooflijk aan Alex."

Heb je dan nog vrijheid genoeg? Ben je dan als acteur niet simpelweg een pion die hij verschuift?

"Het hangt ervan af hoe je dat zelf als speler wilt invullen. Je kunt je daar ook aan overleveren en zeggen: ik hou van dit soort wereld of ik hou van die aanpak, of ik wil meegaan in de fantasie van die man. Hoe meer je samenwerkt, hoe beter je elkaar leert begrijpen.

"Ik weet waarnaar hij op zoek is. In die zin voel ik me niet gevangen in zijn universum. Ik vind eerder dat we samen op zoek gaan naar de wereld van Alex, diezelfde wereld die we kennen van zijn voorstellingen, zijn schilderijen, zijn muziek en zijn gedichten. De wereld van Alex van Warmerdam is een hele bijzondere wereld waar ik graag in vertoef. Snap je? Ik zie er de humor van in, maar ook de donkerte en de grimmigheid."

De personages zijn eigenlijk archetypes. Bij het spelen van een dergelijk figuur hoef je wellicht niet zijn hele psychologie uit te spitten?

"Nee, dat is helemaal niet nodig geweest. Ik denk dat Alex zich daar ook niet mee wil bezighouden. In vergelijking met Borgman is dit een heel zakelijke film, een heldere tekening van mensen, van karakters. Dat is ook wel geestig in de film. Als zijn dochter op een bepaald moment aan Alex vraagt: 'Waarom moet je die Schneider vermoorden?', dan antwoordt hij: 'Dat is niet van belang.' Dat is eigenlijk het ding van de film. Het ís. Gewoon. Niets meer. Je moet je daar geen vragen bij stellen, je moet niets uitleggen. Dat vind ik heel goed."

In het toonaangevende Amerikaanse vakblad Variety werd je vergeleken met Tim Robbins. Begrijpelijk. Je komt warm en sympathiek over, maar je kunt ook geloofwaardige bad guys spelen.

"Misschien wel. Het is natuurlijk ook de rol, hè. Schneider is de perfecte huisvader. Perfecte family man, fantastisch mooie vrouw, leuke dochtertjes, alles perfect, en tegelijkertijd huurmoordenaar. Totaal dubbelleven. Hij gaat recht op zijn doel af en handelt de dingen heel zakelijk af, zonder veel tamtam, zonder emoties te tonen. Een killer.

"Dus ja, die vergelijking met Tim Robbins, ach, als mensen dat denken: oké."

Is dat leuk om te lezen?

"Leuk? Het doet me eigenlijk niets. Nee." (droog lachje)

Zoals je Schneider schetst, zou het een acteur kunnen zijn.

"Ja, beetje wel. Goeie acteur. Die terwijl hij iemand in een wurggreep houdt, een telefoontje krijgt van zijn vrouw die vraagt: 'Vis of vlees vanavond?' En alsof hij in zijn atelier bezig is, antwoordt hij: 'Doe maar vis.' Inderdaad, dat moet hij goed spelen of hij valt door de mand."

Zo'n recensie in Variety kan wel deuren openen. Cordon draait tenslotte in verschillende landen en Schneider vs. Bax komt in meer dan twintig landen in de bioscopen. Kijk naar Johan Heldenbergh, die na The Broken Circle Breakdown ook zei dat hij weer toneel ging doen. Intussen heeft hij een Franse film gedaan en binnenkort een Amerikaanse.

"Ik hoop helemaal niet op kansen uit het buitenland. Ik heb geen zin om daar mijn energie in te steken. Het is niet mijn ambitie om een internationale carrière uit te bouwen. Komt dat op mijn pad, het zij zo.

"Ik heb ook geen zin om zomaar wat te doen. Ik ben daar een beetje te kieskeurig in. Natuurlijk, als er een vraag komt van iemand die je heel hoog inschat, of als zich een heel mooi scenario aanbiedt, dan moet je dat proberen te doen, als je het geregeld krijgt met je leven en je gezin. Ik ben daar nogal nuchter in. Ik ben zeker geen strategisch plan aan het opstellen of agenten aan het opbellen, het interesseert me niet. Er zijn hier genoeg projecten waaraan ik mijn hart kan verliezen."

Maar ondertussen heeft deze film je toch al weer mooi naar het Festival van Locarno gebracht.

"Een heel gemoedelijk en gezellig festival. Niet zo opgefokt als Cannes. Eigenlijk absurd om elkaar daar in de Zwitserse bergen terug te treffen. Drieduizend man zat er in de zaal tijdens de vertoning. Die reageerden heel anders dan bij de Nederlandse filmpremière. Ongelooflijk. Dat was echt een komedie daar, terwijl het in Nederland veel stiller was in de zaal. In Locarno waren de mensen uitzinnig. Soms dacht je: waarom lachen ze? Toen zei Alex: 'Ik heb blijkbaar een soort Louis de Funès geschreven.' Dat was heel bijzonder. Het publiek is er heel cinefiel. En het programma bestaat ook voor een groot deel uit arthousefilms. Echt knap."

Van Warmerdam is zelf je tegenspeler, hij speelt de rol van Bax. Naar verluidt omdat hij niemand anders vond. Als zijn normen zo streng zijn, moet hij jou wel heel hoog inschatten.

"Nee, hij had voor de rol van Bax in eerste instantie iemand anders op het oog die niet vrij was en ook niet vrij kon worden gemaakt. En dan is hij heel hard gaan zoeken naar andere mensen. Zijn vrouw Annet (Malherbe, red.) was ook betrokken bij de casting. Maar ze vonden niet wie ze zochten. Waarmee hij helemaal niet bedoelt dat er geen goeie acteurs zijn. Er zijn heel veel goeie acteurs. Maar het moet wel kloppen. Zeker bij Alex. En toen zei Annet op een dag: 'Er is maar één andere acteur die het kan doen, en dat ben jijzelf.' Uiteindelijk is het de beste keuze geweest dat hij het zelf gedaan heeft. Maar dat maakt wel dat hij én moest spelen én moest regisseren en heel de boel moest trekken. Zware taak natuurlijk."

Annet Malherbe zit traditiegetrouw ook in de film. Was het dan zo dat zij hem regisseerde als hij voor de camera stond?

"Zij hielp wel mee, ja. Als Alex speelde, was Annet scherp aan het kijken en hem aan het helpen. Hij keek zelf ook terug naar wat hij had gedaan, maar dan was Annet zijn rechterhand om mee te sturen. Kan ook niet anders."

Een regisseur die zijn eigen scenario's schrijft, heeft in zijn hoofd uw tekst ook al tal van keren uitgesproken. Wellicht kan niemand het beter 'zeggen' dan hijzelf. Is het niet lastig om door zo iemand geregisseerd te worden?

"Ik vind dat helemaal niet lastig. Ik zie die mens graag, snap je? En ik probeer hem heel goed te begrijpen. Zijn instructies zijn op bepaalde momenten heel gedetailleerd, en heel secuur. Geen beweging te veel. Niet te veel ballast. Heldere handelingen, heldere zinnen. Alles moet kloppen. In die zin is het soms moeilijk. Ik herinner me een van de beginscènes waarbij ik een hangar kom ingelopen, mijn grote koffer met mijn shotgun pak, die openmaak en dat wapen eruit haal. Een reeks handelingen die ik supervloeiend moest verrichten.

"Daar hebben we heel hard op gewerkt. Het was ook een van de eerste dagen. Op den duur dacht ik: ik kan dit niet, ik kan niet komen aanlopen, dat ding hanteren, die bewegingen lagen me niet. Altijd was er wel ergens een hapering. Uiteindelijk lukte het wél. Het móést lukken, we móésten het vinden. Dat is het werk natuurlijk, de reden waarom je er bent.

"Alex mag me vaker vragen. Bij een ander zou ik het er lastiger mee hebben om een film te maken. Maar Alex... Je bent wel met een van de strafste filmmakers van Nederland aan het werk, hè. Hij heeft zoveel geweldige dingen gemaakt. Als toneelstudent al zaten wij zijn films te verslinden. Als je dan de mogelijkheid hebt om met hem te werken, een toneelstuk met hem te maken, of een film, dan geef ik me helemaal aan hem over."

Je personage is een huisman die zich na het werk haast om op tijd thuis te zijn voor de kinderen. Daar kon je de inspiratie uit je eigen leven halen.

"O ja, met twee kleine vriendjes is het een heel druk bestaan. Zwaar plannen en zien dat iedereen op tijd op de vioolles, de zwemles en de circusschool is. Het is hard werken om je eigen dromen te laten uitkomen, zonder dat je gezin op de tweede plaats komt. Soms is dat heftig, maar tot hiertoe lukt het ons om dat evenwicht te vinden. Ik vind het ook wel geestig."

Jij en Alex zijn precies wel heel close. Eerst heb je samen met Olympique Dramatique een stuk met hem gedaan, daarna had je een bijrol in Borgman en nu een hoofdrol in deze film.

"Ik ben er graag bij, bij Annet en Alex. Zulke lieve mensen ook. We kennen elkaar nu al een aantal jaren en we hebben een soort gezellige band. Elke keer als we in Nederland bij hen langsgaan, is het een leuk weerzien. In januari gaan we met Olympique Dramatique een nieuwe voorstelling maken met Alex. Ik kijk er al naar uit. Hij is nu in Spanje aan het schrijven. Eigenlijk weet ik nog niet waarover het zal gaan. Hij heeft al wel een beetje verteld, maar het is nog allemaal heel vaag."

Weet je al wie er mee doet?

"Ja, we zijn met drie mannen en drie vrouwen. Geert Van Rampelberg, Ben Segers en ikzelf, Annet Malherbe, Eva van de Wijdeven en Eva van der Post, een jong meisje dat net afgestudeerd is. Meestal is het script maar half af als we beginnen. En dan schrijft hij nog tijdens de repetities en maakt hij gebruik van wat hij intussen te zien heeft gekregen. We repeteren een maand hier en een maand in Amsterdam. En dan spelen we heel veel in Nederland."

Is het bij Olympique Dramatique dan vechten om erbij te zijn?

"Nee, we hadden Bij het kanaal naar links gemaakt, en toen waren Stijn (Van Opstal) en ik erbij. Geert en Ben konden toen niet, maar hadden achteraf wel spijt. Nu zeiden ze meteen: 'We doen mee.' Alex had eigenlijk ook gezegd: 'Als we nog iets maken, dan moeten jullie vier er weer in zitten. Maar nu is Stijn er toch uitgestapt omdat hij het afgelopen jaar echt te veel hooi op zijn vork heeft genomen. Voilà, nu is het met ons drieën."

Toch opvallend hoe alle mensen van Olympique Dramatique zo vlot bewegen tussen theater, televisie en film. Hoe komt dat?

"Ik denk dat wij allemaal zeer gedreven zijn. Vorig jaar hebben Stijn en ik de voorstelling Augustus ergens op de vlakte geregisseerd, en die stond dit weekend op het theaterfestival. Een fantastische ploeg acteurs. Het was een jaar geleden dat ze dat stuk gespeeld hadden. Dus we hebben de hele week gerepeteerd, met die hele troep mensen. Onwaarschijnlijke figuren allemaal, die alles doen wat we vragen, en er 100 of 200 procent hun ziel inleggen. Ontroerend om te zien.

"En toch zitten Stijn en ik zó te kijken. (Schudt van neen, en grijpt met de handen naar het hoofd). Dat gaat over een soort detail dat juist anders valt. Waardoor je denkt: ach. Maar het was een fantastische voorstelling. Iedereen stond recht. Ongelooflijk uitbundig applaus. Terwijl ik altijd denk: het kan toch nog beter, eigenlijk. Het is zoeken naar de perfecte avond, de perfecte energie waarop een voorstelling drijft. En je blijft zoeken."

Ben je dan even streng voor jezelf? Bijvoorbeeld bij deze film?

"De eerste keer dat je jezelf ziet, is het heel moeilijk. Maar ik denk dat dat voor elke acteur geldt. Je moet dat toch een aantal keer zien om je met jezelf te kunnen verzoenen, met je stem, je lijf, je handen."

Met schietgeweren kun je in ieder geval om. Na Cordon, nu dit. Je begint het gewoon te worden. Straks ben je de nieuwe Schwarzenegger.

"Dank je voor het compliment. (lacht) Het zijn gewoon die rollen. Ik ben helemaal niet zo'n action man."