Als iedereen vindt dat het anders moet met het Belgische systeem, waarom verandert er dan zo weinig?

Het was een afscheid met een knal, waarop pensioengerechtigd topambtenaar Frank Van Massenhove de natie deze week trakteerde. In loeiende interviews in De Tijd en Knack maakte Van Massenhove duidelijk dat het land naar de vaantjes wordt bestuurd.

“Er is een totaal gebrek aan langetermijnvisie”, klinkt het. Politici zijn vooral bezig “met wat die ­ochtend toevallig in de krant staat”. Van Massenhove ziet zijn vroegere bazen geheel bevangen door de ‘dramademocratie’ – een term van Mark Elchardus, ter omschrijving van een politiek bestel waarin enkel aan de oppervlakte veel beweegt, op het ritme van de nieuwscycli.

De kritiek van Van Massenhove is niet nieuw. Door de media gekoesterde economen als Geert Noels of Ivan Van de Cloot kwamen eerder al even apocalyptisch uit de hoek. Die analyses worden ook gretig ­gedeeld. Je zou dus, mits enig slecht karakter, kunnen stellen dat zulke betogen evenzeer deel zijn gaan uitmaken van de drama­democratie.

Kloppen de analyses ook? In ruime mate wel. Het voorbeeld dat Van Massenhove aanhaalt over het versnipperde beleid voor mensen met een handicap, is hallucinant. En dat het klimaatbeleid zo tekortschiet is een erfenis van decennia mank beleid op ruimtelijke ordening, mobiliteit, openbaar vervoer, milieu… Er is veel dat veel beter kan in dit land.

Toch is het beeld onvolledig. Want ondanks al die reële mankementen blijft België al met al een erg ­welvarend land. In internationale socio-economische rangschikkingen staan we zelden of nooit aan de top, maar wel vaak meteen daaronder. België is een van de ­landen die de ongelijkheid het beste in toom houdt. België is een van de landen waar de middenklasse het beste standhoudt.

Hoe kan dat nu, terwijl er toch ­zoveel aan te merken valt op onze bestuurscultuur? Het zou best kunnen dat juist door dat immobilisme de ontwrichtend felle ongelijkheid, die je in andere welvaartsstaten wel aantreft, aan de grens is ­tegengehouden. Juist door ­hervormingen en openingen is die ongelijkheid immers elders kunnen binnendringen.

Het valt niet te ontkennen dat het Belgische systeem met flinke ­nadelen kampt. Wie niet bij de goed afgeschermde werkende middenklasse raakt, heeft vaak enkel generatiearmoede als vooruitzicht. De belastingdruk en het overheidsbeslag liggen erg hoog, terwijl de kwaliteit van de dienstverlening niet navenant is. Maar de brede middenklasse krijgt er dus wel wat voor terug.

Politicus na politicus, partij na ­partij ondervindt dat het best ­lastig, zo niet onmogelijk, is om het beleid duchtig en snel te hervormen, en tegelijk de voordelen van het huidige stelsel te behouden. Zelfs de hervormingslustige N-VA heeft dat nu ervaren (en neen, dat is heus niet allemaal de schuld van alle anderen).

“Kom in dit land nooit met iets nieuws, want dat wordt niet beloond”, wist CVP-zwaargewicht Théo Lefèvre (1914-1973) al. Het ­citaat staat te lezen in Het gestolde land (2016). In dat kritische maar erg lezenswaardig boek vertellen Kristof Smeyers en Erik Buyst de geschiedenis van dat delicate, ­onbeweegbare Belgische socio-­economische beleid. Het is tegen dat gestolde land dat critici voortdurend aanlopen.

Het citaat van Lefèvre voegt evenwel een belangrijke dimensie toe aan dit vraagstuk. Vele mensen willen helemaal niet dat het systeem verandert. Dat wil zeggen: ze ­willen dat er van alles verandert, behalve concreet voor henzelf.

Dan maar geen betonstop

Het doet denken aan een oud citaat van EU-Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, dat bij ons door Bruno Tobback (sp.a) werd gemunt: “Bijna elke politicus weet wat je moet doen om het klimaatprobleem aan te pakken. Er is alleen geen enkele politicus die weet hoe hij daarna nog verkozen moet raken.” De felle manier waarop nu geschoten wordt op elk mogelijk klimaatidee, bewijst dat die uitspraak nog brandend actueel is.

Het citaat is van toepassing op zowat elke dringende hervorming. Een betonstop bijvoorbeeld is absoluut noodzakelijk om de groene ruimte in Vlaanderen te vrijwaren. Maar de politicus die ervoor pleit, krijgt een woedend kiespubliek over zich heen. Resultaat: toch maar geen betonstop.

Dat is een ernstige en lang onderschatte democratische legitimiteitskwestie. Veel anti-elitaire boosheid bij een deel van de bevolking over het Europese bestuursniveau en over de klassieke middenpartijen die dat vorm geven, komt voort uit de vaststelling dat vele hervormingen opgedrongen zijn. Opgedrongen, want ‘er is geen alternatief’.

Twee fundamentele, populaire ­politieke kritieken botsen hier op elkaar. Er is de analyse dat in dit gestolde land alles vastzit. Aan de andere kant is er het verwijt dat er telkens over de hoofden van de mensen heen hervormd wordt, waardoor die kiezers hun toevlucht nemen tot radicale of populistische alternatieven. Die kritieken zijn ­onverzoenbaar. Het is het een of het ander.

Frank Van Massenhove ziet een ­oplossing in een terugkeer van een verlicht despotisch leiderschap à la Jean-Luc Dehaene. Dehaene was zonder meer een gigant in de ­vaderlandse politiek. Maar net als zijn collega’s in andere EU-lidstaten schoof hij de verantwoordelijkheid voor zijn saneringen door naar dat onaantastbare ‘Europa’.

Dat dat Europa vandaag door ­zovelen gewantrouwd wordt, heeft veel te maken met die strategie voor binnenlands gebruik. Ook die strategie heeft nu haar houdbaarheidsdatum bereikt.