Links, nationalistisch en non

De benedictijnse non Forcades is niet alleen een onwankelbare critica van het kapitalisme, in ethische issues staat ze mijlenver van het Vaticaan. Zo heeft ze geen afkeer van abortus en aanvaardt ze het homohuwelijk. Teresa Forcades, die de feministische theologie aankleeft, bepleit het openstellen van het priesterschap voor vrouwen en vraagt dat de kerk haar standpunt over seksualiteit herziet. Nadat ze een boze brief van paus Benedictus had ontvangen, koestert ze frisse hoop dat diens opvolger Franciscus meer goodwill aan de dag legt.

En ja, dan blijkt Forcades ook nog eens populair in de dorpen van Catalonië, actief voorstandster als ze is van onafhankelijkheid. "Geen wij-tegen-zij-verhaal," verzekert ze, "wel een antropologisch tegenproject voor de pletwals van de globalisering."

Voorwaar een intellectueel-politieke duizendpoot, deze professor. In Berlijn, op haar kantoor aan de faculteit Theologie van de Humboldt Universität waar ze doceert, ligt een stapel werken van de Sloveense denker Slavoj Zizek, naast filosofisch-religieuze verhandelingen en de obligate woordenboeken. Mevrouw Forcades praat als Brugman. In het Duits, het Engels, het Spaans en haar moedertaal, het Catalaans.

"Erg gelukkig," zo noemt ze zich hier in Berlin-Mitte. "De wisselwerking met mijn studenten is bijzonder levendig. Natuurlijk, de Humboldt Universität maakt deel uit van de protestantse traditie waarin ik mij gespecialiseerd heb. Ikzelf ben dan wel katholiek, op zondag lees ik in de evangelische Marienkirche voor. Hoewel katholieke vrouwen in de prille jaren zestig het fundament voor de feministische theologie legden, heeft vooral de protestantse praktijk er gevolg aan gegeven, bijvoorbeeld door de openstelling van het kerkelijke ambt voor vrouwen of de oprichting van leerstoelen als deze (Centrum voor de studie van theologie en gender, LD)."

Het Vaticaan wilde uitleg over uw standpunt omtrent abortus.

"Ja. En ik heb dat in een omstandig schrijven toegelicht. Daar is het bij gebleven."

Wat hebt u dan geantwoord?

"Dat ik gelovig ben en het leven als sacraal beschouw. Laat dat duidelijk zijn. Alleen: ik wil mijn idee niet opleggen aan vrouwen die er anders over denken, dat is autoritair. Er zijn - ik ken de realiteit als arts - talloze gevallen waarin een vrouw zich tot een abortus gedwongen ziet. De maatschappelijke analyse en het perspectief van het sociale onrecht moeten het vertrekpunt zijn, niet wat ik geloof.

"Waarom raken zoveel tienermeisjes ongewenst zwanger? Hoe komt het dat ze seksueel niet beter voorgelicht zijn? Hoe komt het dat ze geen toegang hebben tot voorbehoedsmiddelen of er niets van af weten? Hoe komt het dat ze een louter seksuele lectuur hebben van de intimiteit tussen twee mensen? Hoe komt het dat ze niet in staat zijn zelf de grens te trekken?

"Ik ben kritisch jegens de kerk, maar ik ben ook kritisch jegens de cultuur van massaconsumptie waar de pornografie deel van is gaan uitmaken. De twee leggen de menselijke zelfbeschikking aan banden. Het zal u niet verbazen dat ook de voorliggende, uiterst restrictieve abortuswet van de conservatieve regering in Spanje mij geenszins bevalt."

Benedictus' opvolger Franciscus is een jaar aan zet en heeft opmerkelijke uitspraken gedaan over vrouwen, holebi's en andere sociale issues. Hoe beoordeelt u hem?

"Ik koester goede hoop dat hij de signalen van de basis opvangt. Als er verandering komt in de kerk, dan moet die van onder komen, niet van boven. Positieve veranderingen louter en alleen omdat je een goede paus hebt? Neen, daar geloof ik niet in. Veranderingen van bovenaf zijn solitaire, personalistische en dus autoritaire keuzes. De modernisering van Vaticaan II is er destijds niet gekomen omdat Johannes XXIII zo'n fantastische paus was, wel omdat hij de grondstroom in zijn kerk vatte."

Eind dit jaar vindt in Rome de synode voor de familie plaats. Zal uw denkrichting daar vertegenwoordigd zijn?

"Daar heb ik vooralsnog geen weet van. Waar ik wel lucht van kreeg, is dat Franciscus zijn bisschoppen gevraagd heeft om de band aan te halen met gelovige homostellen, iets wat tot voor kort ondenkbaar was. Franciscus lijkt dus te vertrekken van de pastorale werkelijkheid dat je nu eenmaal getrouwde homo's met kinderen hebt. Willen zulke ouders hun kind laten dopen, dan stoten ze op kerkelijke weigering. Daar zie ik de situatie evolueren.

"Sowieso heb ik de indruk dat de meerderheid van de katholieken die evolutie steunt, en dat ik een meerderheidsstandpunt vertolk. Als stellen niet volop voorbehoedsmiddelen namen, waar het Vaticaan officieel tegen is, dan hadden ze allemaal tien kinderen. Er is een contradictie tussen wat de kerk zegt en wat de gelovige doet of aanvoelt."

U bent niet alleen met theologie bezig, ook met geneeskunde, taal, cultuur, economie enzovoort.

"Ja, omdat de fundamentele vraag luidt hoe we als mens gelukkig kunnen zijn. De 21ste eeuw moet die van de menselijke ecologie worden. Ik bepleit een holistische antropologie, een filosofie die de mens vrijheid schenkt, liefde en gezondheid, weg van alle dictaten."

Uw proefschrift als arts ging over alternatieve medicijnen.

"Het is via die omweg dat ik kloosternon geworden ben (lacht). Ik kende helemaal niets van kruidengeneeskunde en homeopathie, maar in Montserrat (het bekende klooster nabij Barcelona, LD) ging ik bij de zusters te rade om te weten welke planten ze voor welke kwalen aanbevalen.

"Aan de medische faculteit bleven deze alternatieve geneesmiddelen lange tijd verdacht of onderbelicht. Officieel hechtte niemand er geloof aan, maar toen ik bestudeerde hoe de studenten geneeskunde zichzelf verzorgden, bleek een kwart van hen zich op alternatieve geneeswijzen te beroepen, bijvoorbeeld acupunctuur. Ook daar zag ik die kloof tussen wat de academie voorschreef en wat de academici zelf deden in de realiteit van hun eigen leven.

"Ik ben uiteraard niet tegen wetenschappelijk onderzoek - ook alternatieve geneeskunde moet wetenschappelijk onderbouwd zijn - maar ik heb wel een probleem met onze uiterst mechanistische visie op gezondheidszorg. Geef mij de geïntegreerde geneeskunde maar, die bekijkt alle aspecten: onze gezondheid in combinatie met onze verlangens, onze gevoelens, onze angst om ziek te worden, enzovoort."

En dus trok u van leer tegen Big Farma, bijvoorbeeld toen u Spanjes nationale vaccinatiecampagne tegen het H1N1-virus aanklaagde.

"Het probleem met farmabedrijven is dat hun winst afhangt van het aantal zieken. Hoe meer zieken hoe meer geld, hoe meer vaccins hoe meer winst. Op zich ben ik niet tegen vaccinatiecampagnes, zolang het doel maar de volksgezondheid is, en niet het grof gewin. Wel, bij de H1N1-campagne was net dat het probleem.

"Voor een bedrijf een medicijn of vaccin op de markt brengt, moet het dat uiteraard grondig testen. Kijken welk nadeel de inname van het medicijn genereert, en hoe dat opweegt tegen het voordeel. Welnu, labs zijn enkel verplicht díé onderzoeksresultaten voor te leggen die de deugdzaamheid van het medicijn bewijzen. In het verleden zijn geneesmiddelen gecommercialiseerd waarbij twintig tests niets opleverden en één proef wel een positief resultaat genereerde. Als dokter en als patiënt hebben we het recht de hele wetenschappelijke voorgeschiedenis van een medicijn te kennen. Ik schrijf niemand een geneesmiddel voor als ik weet dat slechts 1 op de 21 tests de efficiëntie ervan bewezen heeft.

"Vandaag is de strijd voor transparantie volop bezig, maar het is overduidelijk dat de economische macht van de farmareuzen fors weegt op de beslissingskracht van de regulerende instanties, de overheid dus. In die zin was de H1N1-campagne een verkwisting van publieke middelen."

Waarmee we bij uw kritiek op het kapitalisme terechtkomen. Hoe kwalificeert u de crisis in Zuid-Europa, en de sociale breuk als gevolg ervan?

"Crisis en kapitalisme zijn intrinsiek met elkaar verbonden. Het kapitaal heeft de crisis nodig om de concentratie te verhevigen. Deze crisis is met andere woorden niet conjunctureel, maar zit mee in het systeem vervat.

"Er is ook niet zoiets als een onzichtbare hand aan het werk, dit is geen blind resultaat van een kapitalistische dynamiek. Ik ben wars van complottheorieën, maar de crisis is het gevolg van een aantal bewuste beslissingen door bepaalde belangengroepen. De cumulatie van kapitaal schept een macht die superieur is aan die van de verkozen democratie.

"Neem een Afrikaanse staat als Gambia: daar wilde de regering onlangs paal en perk stellen aan de zorgwekkende tabaksverslaving van adolescenten. Wel, Philip Morris is dat faliekant gaan tegenwerken, met dank aan een batterij raadslui waar 's lands politici niet tegen opgewassen waren. Uiteindelijk is de regering geplooid voor de tabaksreus. Dankzij geld kan een minderheid haar wil opleggen aan de meerderheid. Dat is de brutaal onrechtvaardige werkelijkheid."

U klinkt best wel communistisch. Uw kantoor ligt op een boogscheut van de voormalige zetel van de SED, de eveneens marxistische partij die met ijzeren vuist de DDR controleerde...

"(fel) Ho maar, ik heb volstrekt niets met een centraal comité en een eenpartijstelsel. Ik ben ook voor de markt, het privé-eigendom en het bedrijfsleven. Ik verdedig de vrijheid. Iedere mens moet in vrijheid verantwoordelijk kunnen zijn voor de ontwikkeling van zijn talent, maar dan moet elke mens daar ook voldoende plaats voor kunnen krijgen. Dat maatschappijmodel staat mijlenver van de almacht van de Wereldhandelsorganisatie en de drieduizend vrijhandelsakkoorden die de voorbije twee decennia zijn gesloten. Die reguleren ons leven op een wilde basis en geven ons een volstrekt vals vrijheidsgevoel. Ik wil geen systeem dat ons aanpraat dat geld het enige is wat telt."

U koos voor de benedictijnse orde, voor 'ora et labora', dus. Is het bij die traditie dat u de mosterd haalt?

"Toch wel. In de zesde eeuw al stipuleerde Benedictus dat de monniken niet van rente of subsidies mogen leven, alleen van de vrucht van hun arbeid. Die arbeid mag agrarisch of artisanaal zijn, ze moet de monniken in staat stellen zich te voeden en een gezond leven te leiden. Benedictus trekt van leer tegen grove winst en woekerrente maar zegt ook dat je de concurrentie niet mag vervalsen door je productie onder de prijs aan te bieden, want anders maak je de markt kapot. Zesde eeuw, hé! (lacht)"

Een van de grote issues in de katholieke kerk is het verplichte celibaat. Moeten priesters en nonnen kunnen trouwen?

"Centraal in die vraag staat natuurlijk het element seksualiteit. Het verplichte celibaat was coherent binnen het negatieve beeld dat van seksualiteit bestond, maar dat vandaag volledig achterhaald is. Seks, dat had je om kinderen te krijgen, waarna je je met je gezin en al het wereldse moest bezighouden. Op die manier gold je als minder beschikbaar voor God.

"De kwestie verandert, nu seksualiteit een uitdrukking van affectie is geworden en de interpersoonlijke relaties als een typisch 20ste-eeuws 'jij en ik'-verhaal gelezen worden. Binnen die logica is het celibaat niet langer houdbaar.

"Dat gezegd zijnde hebben niet alle affectieve banden seks nodig en met gewone vriendschap kom je al een heel eind. Seks moet je ook niet verwarren met intimiteit en intimiteit niet met seks. Het lichaam is niet de enige bemiddelingsfactor tussen twee individuen. Niet alle personen hebben seks nodig om hun menselijke vervulling te bereiken."

Non, dokter, theologe... en politica. U bent militant bij een links-separatistische beweging in Catalonië. Is nationalisme niet bij uitstek wij tegen zij?

"In de geschiedenis draagt het nationalisme een component van uitsluiting in zich, ja. Het nationalisme is gebruikt om xenofobie te creëren, om de internationale solidariteit te vernielen, angst en haat te zaaien

"Maar net zoals je een vertekende lezing kunt hebben van het begrip kapitalisme, bestaat er een scheeftrekking in de interpretatie van het nationalisme. Mijn nationalisme gaat over sociale gerechtigheid, gemeenschap en worteling. Het is mijn antwoord op de globalisering. We hebben het nog niet over taal gehad. Elke dag sterft ergens ter wereld wel een taal uit en verdwijnt er een stuk diversiteit. Ik wil niet dat onze talen museumstukken worden, ik wil, net als in de natuur, een grote rijkdom aan soorten.

"Als ik Catalonië verdedig, dan spreek ik niet over ras, bloed of familie, maar over eenheid in verscheidenheid. Als de Spaanse staatsvorm plurinationaal was, of confederaal, dan zou ik er geen moeite mee hebben. Maar dat is theoretisch, de werkelijkheid is anders."

Waarom bent u überhaupt in het kloosterleven gestapt?

"Ik kom uit een gezin dat katholiek, maar niet praktiserend was. Ikzelf ben het geworden na lezing van de evangelies. Sommige mensen lezen die, en dan gebeurt er niets. Anderen lezen ze ook, en voelen wat je noemt een openbaring. Noem het een soort verliefdheid, die gevolgd werd door mijn roeping.

"Ik voelde me echt geroepen, ja, een sentiment dat ik niet tot een vertelbaar verhaal kan reduceren. Een roeping overkomt je, ze is in geen geval het resultaat van een of ander mentaal syllogisme. Er is dus geen carrièreplanning mee gemoeid (lacht). 'Eerst verdien ik geld, dan koop ik een huis, dan trouw ik en vervolgens krijg ik kinderen'? Neen, zo is het niet gegaan.

"Misschien moeten sommige mensen hun leven plannen, het zal wel. Maar volgens mij staat te veel planning de reële menselijke ervaring in de weg. Die laatste moet haar juiste plaats terugkrijgen."

Bio

1966 geboren in Barcelona

1990 voltooit studie geneeskunde in Barcelona

1992-1995 specialiseert zich in interne geneeskunde in New York

1997 haalt een master in de theologie in Harvard

1997 wordt non in het benedictijnerklooster van Montserrat

2004 doctoreert in gezondheids- wetenschappen in Barcelona

2009 doctoreert in de theologie in Catalonië

2013 begint te doceren aan de Humboldt Universität in Berlijn