Japan kickt af van dood door overwerk

Aan Sakai Hiroyuki van restaurant Queen of Chickens ligt het niet. Speciaal voor Premium Friday gaat hij twee uur eerder open voor happy hour: drinken zoveel je wilt voor 1.000 yen (8,20 euro). Maar het loopt al tegen vijven en er zit niet één klant aan de kip met bier. "Misschien heeft het tijd nodig", zegt Hiroyuki. "Vroeger werkte iedereen hier op zaterdag en dat gebeurt nu ook niet meer."

Het was zo mooi bedacht door de Japanse regering: op de laatste vrijdag van de maand, Premium Friday, moedigen ministeries en bedrijven in Tokio hun werknemers aan om klokslag 15 uur uit te loggen. Zo kunnen ze "lol hebben en een andere levensstijl ervaren". Met het net gestorte salaris kunnen ze winkelen of iets gaan drinken, en zo de kwakkelende Japanse economie een impuls geven.

Maar de Japanse werknemers moeten nog aan het idee wennen. Tijdens de derde editie wordt het pas na 17 uur druk in de zakenwijk Shimbashi. Met honderden tegelijk komen ze uit de kantoortorens gestroomd. Uit een peiling na de eerste Premium Friday eind februari bleek dat slechts 3,4 procent van de werknemers eerder dan normaal had uitgeklokt.

"Het komt voor ons kantoor niet goed uit", zegt Meiko Makino (27), die werkzaam is bij een financiële dienstverlener. "Op vrijdagmiddag is het bijna altijd druk, en nu al helemaal als de maand wordt afgesloten. Uiteindelijk is meer winst maken toch belangrijker."

Japanners behoren tot de hardste werkers ter wereld: werkdagen van twaalf uur zijn de norm en gemiddeld nemen werknemers er maar de helft van hun vakantiedagen op. Toch komt die cultuur stilaan onder druk te staan, omdat steeds meer Japanners oog hebben voor de gevolgen voor de gezondheid.

Karoshi, ofwel 'dood door overwerk', is een gangbaar verschijnsel. Zo erkende de Japanse overheid dat in 2015 96 gevallen van hartfalen en 93 gevallen of pogingen tot zelfdoding waren veroorzaakt door overmatig overwerk. Op aandringen van de vereniging van nabestaanden van karoshislachtoffers is drie jaar geleden een wet aangenomen die de regering dwingt onderzoek te doen naar de oorzaken van karoshi en preventiemaatregelen te nemen.

'Waardeloos plan'

Een van de drijvende krachten achter die wet is voorzitter Emiko Teranishi (68), wier man in 1996 overleed. "Hij begon in 1976 als kok, dat vond hij heerlijk", zegt Teranishi, die een foto bij zich heeft van haar man Akira in kokstenue in een restaurant in Kyoto. "In het begin werkte hij ook al hard, maar dat wilde hij zelf ook. Hij geloofde dat hij een betere kok zou worden door veel uren te maken." Zijn goede prestaties leidden ook tot een promotie tot chef-kok en later, in 1993, tot manager van het restaurant.

"Door de kwakkelende economie werd het steeds moeilijker om de verwachte omzet te halen. Hij werd door zijn werkgever onder druk gezet om de kosten te drukken. Zo moest hij mensen ontslaan en zelf meer uren werken." In de maanden voor zijn dood werkte hij 350 uur per maand. Twee dagen per maand nam hij vrij. "Als ik hem 's avonds iets wilde vertellen over wat de kinderen hadden gedaan, was hij te moe om te luisteren."

De Japanse overheid liet vorig jaar voor het eerst grootschalig onderzoek doen naar karoshi. Uit de resultaten bleek dat ruim 20 procent van de onderzochte Japanse bedrijven hun werknemers meer dan tachtig uur per maand laat overwerken. Premier Shinzo Abe beloofde daarop een wettelijk plafond op overwerk in te voeren. Maar dat is volgens Teranishi een 'waardeloos' plan. "In plaats van iets te doen aan het werkelijke probleem, de overwerkcultuur, legitimeert het honderd uur overwerk per maand. Dit gaat in tegen wat we al die tijd hebben geprobeerd te bereiken."

De schuld daarvan ligt niet alleen bij de werkgevers. Japanse bedrijven kennen een hiërarchische, conformistische cultuur waar lang op je bureaustoel zitten een teken is van loyaliteit aan de werkgever, wat vaak belangrijker is dan arbeidsproductiviteit. Mede door sociale druk, prestatiedrang en het niet willen afvallen van collega's zit het overwerk er bij werknemers diep ingebakken. Daarnaast neemt het aantal tijdelijke contracten toe en staan veel jonge mensen onder druk om te presteren.

"Het zit niet in onze cultuur om minder te werken", zegt Mitsuhida Uedo (56), manager bij een verzekeringsmaatschappij. Hij is op Premium Friday pas na vijven van kantoor weggegaan en staat op het punt om een rokerig eetcafé binnen te stappen. "In Japan ga je pas naar huis als je baas is vertrokken. Dat verwacht ik zelf ook van mijn ondergeschikten. Bovendien is er gewoon altijd veel werk te doen."