In de schaduw van de perfectie

De schrijfster die niet bestaat, deed bijna 20 jaar voor het verschijnen van 'de Napolitaanse romans' voor het eerst van zich spreken. Elena Ferrante debuteerde in 1992 met Kwellende liefdes? Vanaf dat moment begon het grote raden naar wie zich achter die naam verschanste.

In de loop der tijd stond Elena Ferrante af en toe, via haar Romeinse uitgeverij edizioni e/o, per mail interviews toe. Die werden, met brieven die ze aan haar uitgever en enkele bevoorrechte lezers schreef, in 2003 gebundeld onder de titel La frantumaglia (de Nederlandse vertaling staat voor begin 2018 gepland).

Ferrante zou als dochter van een naaister zijn geboren en getogen in Napels en onder andere inspiratie hebben gehaald uit het werk van Elsa Morante. Het pseudo-autobiografische La frantumaglia maakte de zaak er alleen maar mysterieuzer op, en was moeilijk te rijmen met Ferrantes opvatting dat boeken hun schrijver niet nodig hebben. Waarom dan wel een fictieve? Als geste aan lezers met de verkeerde nieuwsgierigheid, blijkbaar.

De kwestie rond Ferrantes identiteit werd nog een paar graadjes opgewarmd toen het laatste deel van het Napolitaanse vierluik vorig jaar werd genomineerd voor de belangrijke literatuurprijs Premio Strega, en Gomorra-schrijver Roberto Savinio haar opriep aanwezig te zijn bij de toekenning ervan. In het najaar meldden enkele nieuwssites en kranten zelfs dat Ferrante Nobelprijs-kandidaat was.

Heel wat keren meenden speurneuzen te hebben achterhaald wie Ferrante was. In de loop der tijd werd een bonte veelheid aan critici, uitgevers, vertalers en schrijvers genoemd, en tekstanalyse van enkele wetenschappers van de Sapienza-universiteit in Rome, die in 2002 met hun methode Marek van der Jagt ontmaskerden als Arnon Grunberg, wezen in 2006 in de richting van de Italiaanse schrijver Domenico Starnone (1943), ook geboren in Napels en in 2001 Strega-winnaar.

Ontnuchterend

Tot de waarheid werd onthuld. Een ijverige journalist, Claudio Gatti, bracht aan het licht dat de schrijfster van Ferrantes oeuvre, inmiddels zeven romans tellend, de Duits-Italiaanse vertaalster Anita Raja moest zijn. Raja (1953, Napels), dochter van een uit nazi-Duitsland gevluchte moeder en een Napolitaanse vader, vertaalde onder meer Het proces van Kafka en werk van Christa Wolf in het Italiaans. En laat het toeval nu willen dat Raja getrouwd is met Domenico Starnone.

De onthulling van Gatti werd niet door alle liefhebbers op prijs gesteld - er blijken lezers te zijn voor wie de mystificatie iets bijdroeg aan de waardering voor het werk. En die waardering is verbazingwekkend groot: vooral in de Angelsaksische wereld is Ferrante een fenomeen (2,6 miljoen verkochte exemplaren), Time nam haar op in de lijst van 100 Most Influential People 2016, en ze is al vergeleken met de grote Alessandro Manzoni.

Het is de vraag of de lof voor Ferrante net zo opgewonden van toon blijft nu we (overigens nog altijd niet zeker) weten dat er achter die naam, een tikkeltje ontnuchterend, niemand anders dan een vertaalster zit.

Het verhaal van het verloren kind sluit het vierluik Napolitaanse romans af. Elena en haar vriendin Lila zijn inmiddels dertigers. De laatste is in Napels blijven wonen, waar ze zich, met alleen maar vijf jaar lagere school, heeft opgewerkt tot een lokale zakenvrouw in de opkomende computerbusiness. Met haar macht, die ze behalve aan haar uitzonderlijke intelligentie dankt aan het feit dat ze hartgrondig lak heeft aan alles, is ze een tegenkracht geworden voor de Solara-clan, de criminelen die met afpersing en drugshandel hun Napolitaanse achter-buurt al decennia in de greep hebben.

Elena, moeder van twee dochters, leeft gescheiden van haar man Pietro en is een relatie begonnen met haar jeugdliefde Nino, die echter weigert om zijn gezin voor haar op te geven. Ontheemd in Florence, waar ze met Pietro woonde, besluit Elena terug te keren naar haar geboortestad - ze kiest zelfs voor de nog verder verloederde achterbuurt waar zij en Lila opgroeiden.

Elena verwacht een kind van Nino, Lila raakt in dezelfde tijd zwanger van haar vriend Enzo, beiden krijgen een dochtertje. Als na Elena's huwelijk ook haar relatie met de onbekommerd in het rond neukende Nino strandt, moet ze als alleenstaande moeder voor haar drie kinderen zorgen. Tot haar geluk neemt haar literaire carrière een hoge vlucht.

Jaren van lood

Op de achtergrond van al die persoonlijke beslommeringen gonst dreigend de Italiaanse actualiteit van die jaren: de moord op politicus Aldo Moro in 1978, de zware aardbeving van 1980 in Zuid-Italië waardoor ook Napels op zijn grondvesten trilt, het politieke geweld.

Na Elena's terugkeer naar Napels wordt de band tussen de twee vriendinnen steeds hechter, vooral als Elena met haar drie dochtertjes een appartement boven dat van Lila betrekt. Maar hoezeer hun levens ook verstrengeld raken, Lila blijft iets ondoorgrondelijks houden, alsof ze een deel van zichzelf voor haar vriendin verborgen houdt.

Daar waar anderen uit hun kring zich in de 'jaren van lood' door radicaal activisme tegen de gevestigde orde verzetten, heeft Lila ervoor gekozen de wereld op haar eigen kleine schaal te verbeteren, dat wil zeggen door zich niet neer te leggen bij de heerschappij van de lokale maffiosi in haar wijk. Die hebben haar nooit durven aan te pakken.

Maar het leven schoffelt Lila wél op een andere manier genadeloos onderuit. Op een zondag verdwijnt haar 4-jarige dochtertje Tina spoorloos, en wordt nooit teruggevonden. Vanaf dan is het gedaan met de stoere Lila, begint ze steeds grilliger gedrag te vertonen en gaat het langzaam bergafwaarts met haar.

Door het hele vierluik speelt Ferrante op hermansiaanse wijze met het motief van het contrast: 'Ik blond, zij (Lila) donker, ik rustig, zij nerveus, ik aardig, zij vals (...) elkaars tegenpolen, en toch eensgezind'.

Elena is de internationaal gevierde schrijfster, Lila gaat slordig met haar intelligentie om en heeft het daarom nooit verder geschopt dan een autoriteit in eigen wijk. Maar als Elena begint te vermoeden dat Lila zich aan het schrijven heeft gezet, is ze bang dat haar vriendin haar zal overvleugelen, 'omdat alles wat van haar kwam, of wat ik haar toeschreef, me al sinds onze kindertijd belangrijker en veelbelovender had geleken dan wat van mij kwam'. Elena is alles wat Lila niet is en omgekeerd, ze trekken elkaar aan en stoten elkaar af. Na Tina's verdwijning is het precaire evenwicht tussen hen definitief verstoord.

Flink doorbijten

Ferrante is een vaardig vertelster, maar ze is geen schrijfster die je kietelt en streelt met een magistrale stijl, die je verrast met een beeld, die de taal kneedt en oprekt. Net als gold voor de vorige drie delen, zijn de bijna 500 pagina's van Het verhaal van het verloren kind af en toe flink doorbijten.

Om dit laatste boek van de cyclus af te ronden, om geen losse verhaalstrengen te laten hangen, heeft Ferrante een extra deel toegevoegd, getiteld 'Ouderdom', waarin Elena en Lila als grijzende dames worden opgevoerd en we kunnen lezen hoe het hun kinderen vergaat - alsof de schrijfster na bijna 2.000 pagina's nog even niet de hand van haar twee hartsvriendinnen wilde loslaten.

Dat Lila, net als haar dochtertje, uiteindelijk in het niets verdwijnt, wisten we al uit het eerste deel. Elena ziet het als haar taak om haar, woord voor woord, terug te halen uit dat niets. Maar alles wat we van haar lezen is uiteindelijk slechts een bleek surrogaat voor het meesterwerk dat Lila nooit schreef.

Beter dan wie ook weet Elena Ferrante dat de schoonheid van het geschapene slechts een schaduw is van de perfectie van het niet-bestaande.