'Hij sloot geen deal met justitie, en nu zit hij in een dodencel'

"Mensen vragen mij weleens of ik erbij wil zijn", zegt ze. "En ik vrees dat eens het zover is, hij het me zelf gaat vragen. Ik denk dat daar dan wel mijn grens ligt. Dit gaat zo dwars in tegen alles waar ik voor sta. Blijkbaar verwachten ze van je dat je rustig in je stoel blijft zitten terwijl vooraan in de zaal iemand wordt vermoord. Legaal. Het zou mijn ultieme teleurstelling in een rechtssysteem zijn als hij wordt geëxecuteerd."

Maar voorlopig is er weinig grond voor hoop.

De Nederlandse documentairemaakster Jessica Villerius (36) werkte vier jaar aan haar film Deal met de dood, die op 27 april wordt uitgezonden op NPO3. Daarin keert ze terug naar de dodencel in de gevangenis van South Livingston, Texas, waar ze enkele jaren geleden voor een vorige documentaire Clinton Young ontmoette.

"Clinton is anderhalf jaar jonger dan ik, en hij zit in een dodencel. Onze gesprekken gingen over: 'Hoe is het hier, en hoe ziet je dag eruit?' Ik was toen meer bezig met: waarom doen mensen elkaar zoiets aan? Ik ging bekijken of er in staten waar de doodstraf nog wordt toegepast minder moorden of seksuele misdrijven worden gepleegd. Niet dus. Aan het eind van ons gesprek vroeg Clinton me of ik naar zijn zaak zou willen kijken. Ik legde hem uit dat ik helemaal geen onderzoeksjournalist ben. Ik maak programma's over anorexia, zelfverminking bij meisjes, dat soort dingen. Hij stuurde me later nog een brief: 'Je hoeft me niet te redden, maar zou je alsjeblieft naar de zaak willen kijken?' Hij wilde weten of iemand met wat common sense hetzelfde zou zien als wat hij al die jaren al zag."

Eerst de feiten. Op 24 november 2001 wordt in Longview, Texas, Doyle Douglas doodgeschoten in zijn auto. Clinton Young zit naast het slachtoffer op de passagierszit, achteraan in de auto zitten drie jongens, net als hij lid van een lokale straatbende, stijf van de amfetamine en stress, en al dagenlang zonder slaap. Twee dagen later, als Clinton en een van de anderen, David Page, op de vlucht zijn voor de politie, wordt een tweede autobestuurder gedood, opnieuw met een revolverschot.

Clinton, 18 pas, is de jongste onder de gearresteerde verdachten. Hij houdt zich aan de erecode van de bende: met de politie praat je niet. De drie anderen doen dat helaas voor hem wel. Hij wordt door David Page, twee jaar ouder dan hij, en later ook door de anderen aangewezen als degene die telkens de schoten heeft gelost.

Op 13 april 2003 ziet Clinton zich veroordeeld tot de doodstraf door een dodelijke injectie. De anderen komen weg met lichtere gevangenisstraffen, of worden niet eens aangeklaagd.

Wat trok je over de streep om je toch op de zaak te gooien?

Jessica Villerius: "Als je het dossier begint door te lezen, zie je het vanaf pagina drie al. Hij is louter veroordeeld met indirect bewijs. Er is geen enkel direct materieel bewijs. Geen vingerafdruk, geen DNA, niets. De hele zaak berust op verklaringen van zijn medeverdachten - niet eens getuigen dus - die hetzelfde boven hun hoofden voelden hangen als hij.

"In Texas is dat simpelweg zo. Heb je iemand vermoord, en wat de omstandigheden verder ook mogen zijn: de doodstraf is dan een reëel scenario. Ja, en als je dan doorleest, merk je dat de verklaringen van die anderen constant zijn gewijzigd. Eerst zaten de kogelgaten rechts in het hoofd van het eerste slachtoffer, en dan plots links."

Volgens het in de rechtbank aanvaarde scenario schoot Clinton vanuit de passagiersstoel, dus rechts van hem, de bestuurder dood met twee kogels in de linkerkant van zijn hoofd.

"Ik ben Clinton in totaal acht keer gaan bezoeken en ik heb tegenover hem altijd in het midden gelaten of ik hem geloofde of niet. Ik wou mezelf niet de vrijheid ontnemen om, als het zo was, er achter te komen dat hij het toch had gedaan.

Maar voor de film hebben we zelf de reconstructie georganiseerd, met mijzelf in de rol van het slachtoffer. Ja, in goed dertig seconden kun je laten zien dat het to-taal onmogelijk is dat hij heeft geschoten. Het schot was van buiten de auto door het raampje afgevuurd. En de enige die volgens hun onderlinge verklaringen niet in de auto zat, dat was David Page.

"De dag na de reconstructie ging ik hem bezoeken. Ik was erg opgewonden natuurlijk. Ik riep: 'Het klopt helemaal niet, wat die gasten hebben gezegd!' Hij zat me achter dat glas verveeld aan te kijken. Ik vroeg: 'Ben je dan niet blij?' Waarop hij: 'Jessica, ik was er bij toen het gebeurde, ik zat namelijk náást de bestuurder toen die werd doodgeschoten.' Ik vond dat een heel mooie en natuurlijke reactie."

Aan het eind van de film kom je met de handschoen van de dader. Het is eigenlijk een Making a Murderer-moment, waarna alle twijfel wegvalt: hij heeft het écht niet gedaan.

"Het verhaal van de handschoen, na de tweede moord, zegt veel over hoe dit onderzoek is gevoerd. Toen hij hoorde dat David Page hem had beschuldigd, zei Clinton tegen de politie: 'Onderzoek gewoon die handschoen, dan heb je je zaak meteen rond.' Pas nadat Clinton over die handschoenen had gesproken, is men er naar gaan zoeken. Een dag nadat het lijk was weggehaald. Terwijl je een van de handschoenen kunt zien liggen op de eerste foto's van de crime scene, naast het lijk, zowat twaalf meter verder. De politie had er eerst blijkbaar geen erg in.

"Die handschoen is dan langs de buitenkant onderzocht op kruitsporen, en het staat vast dat de dader ze heeft gedragen. Nu, wat bleek? De handschoenen zijn nooit langs de binnenkant onderzocht op DNA-sporen, en ze lagen nog ergens in het kantoortje van een sheriff te verstoffen. Dit is toch echt te knullig voor woorden? Als rechercheur wil je toch allereerst weten wie de handschoen droeg toen ermee werd geschoten?"

Nu is dat DNA-onderzoek wel uitgevoerd?

"De nieuwe advocaten van Clinton hebben dat kunnen afdwingen. Resultaat: geen DNA-spoor van Clinton, wel van David Page."

Was het niet erg dom van de dader om de handschoen waarmee hij kruitsporen op zijn handen wilde vermijden naast het lijk weg te gooien?

"Ja, dat is heel dom. Geen van hen was erg slim. Het waren hele jonge jongens, zwaar onder de invloed van allerlei middelen. Clinton is intussen een belezen man, best verstandig, maar dat komt vooral door het besef van de situatie waarin hij zit."

In de film ben je opvallend mild voor de rechercheurs van toen.

"Bewust. Ik val niemand aan, ik noem niemand bij naam. Ik ben kritisch voor de situatie, niet voor de personen erachter. Ik wil niet dat iemand in Texas zich persoonlijk aangevallen hoeft te voelen of het gevoel kan krijgen dat hij gezichtsverlies gaat lijden."

Omdat anders de executie zou kunnen worden versneld?

"Er zou weleens iemand kunnen gaan denken: 'Genoeg, laat ons nu maar gauw de bladzijde omdraaien.' Ik vind dat ik ernaar moet streven op een heel omzichtige manier de discussie te openen. Het is ook mijn stijl. Ik wil niet dat mensen denken dat als ze met mij gaan praten, ze het risico lopen te worden opgeknoopt. Dat is niet waarom ik dit doe."

Je ging ook David Page filmen in de gevangenis.

"Ik heb twee uur met hem gesproken en in de montage heb ik een boel weggeknipt om hem te beschermen. Hij heeft zoveel belachelijke dingen gezegd dat ik dacht: 'Oppassen.' Hij is niet zo'n hele goede leugenaar, dat merk je aan zijn mimiek. Hij kan zijn eigen leugens ook niet zo goed onthouden. Constant liegt hij en dan zeg ik: 'Hé, daarnet zei je dat.' En dan hij: 'Nee hoor, ik zei dat.' En dan even later: 'O ja, je hebt gelijk.' Dat gebeurde wel twintig keer. Hij blijft bij zijn versie, natuurlijk."

Eén verkeerd woord, tegen jou, voor een camera, kan betekenen dat Clinton uit de dodencel wordt gehaald en hijzelf daar naartoe moet. Waarom aanvaardde hij om jou te ontmoeten?

"Erg slim was het niet, nee. Toen we in de bezoekersruimte op hem zaten te wachten, dacht ik de hele tijd: 'Die komt niet.' Maar hij kwam wel. Ik denk dat hij nieuwsgierig was, om te weten wie er helemaal vanuit Nederland voor hem naar Texas was gekomen. Ik denk ook niet dat hij enig idee had hoeveel ik van de zaak afwist. Toen we gingen neerzitten vroeg hij: 'Wat voor programma presenteer je?' Toen ik hem uitlegde dat ik documentairemaakster ben, zei hij: 'Cool.' Naarmate het interview vorderde, en dat zie je in de film, begon hij zich ongemakkelijker te voelen. Op z'n lippen bijten, wegkijken... Ik zei hem de hele tijd dat hij, als hij dat wou, zo kon terugkeren naar zijn cel, dat hij zich vooral niet gedwongen mocht voelen, maar hij bleef zitten."

Stel, je film maakt in de VS iets los. De ene uit de dodencel, de andere erin...

(onderbreekt) "Ik wil helemaal niemand in de dodencel hebben. Wat ik probeer, is dat mensen, en dan vooral het openbaar ministerie, gaan inzien dat hier iets gruwelijk hard is misgegaan. Het gaat om een mensenleven. Ik zou heus niet willen dat David nu de doodstraf krijgt. Daar zou ik me ook tegen verzetten. Het is een dans met de duivel, maar je wilt daar geen mensen voor opofferen. David was ten tijde van de feiten ook pas twintig. En ik weet ook niet 100 procent zéker dat hij het heeft gedaan. Ik denk het wel zeker te weten, maar mijn doel is om iemand voor een executie te behoeden, niet iemand anders te zien geëxecuteerd worden."

De film doet je vooral ook schrikken met wat voor achteloosheid in de VS deals worden gemaakt over leven en dood.

"Deals zijn in de Verenigde Staten helemaal niet ongewoon. De officier van justitie bespaart er zich een enorme rechtsgang mee, ik las ergens dat 70 procent van de zaken wordt afgehandeld met een deal. Wat hier fout is gegaan, is dat drie van de vier verdachten een deal werd aangeboden en één niet: Clinton. Hij wou niet met de politie praten, dus ging men ervan uit dat hij op een gegeven moment wel zou bekennen en dat er dan misschien kon worden onderhandeld over een deal. Dat lukte dus niet; Clinton bleef ontkennen. Toen kwam er een proces met een volksjury.

"Je mag in de VS wel een deal sluiten, maar deel van de afspraak is dat je op het proces dan ook duidelijk zegt dat er een deal is. Want anders luistert een jury heel anders naar het verhaal van een getuige. Op het proces hebben de drie verdachten en alle officieren onder ede verklaard dat er geen deal was. Achteraf, zoveel jaar later, hebben ze alledrie toegegeven dat het wel zo was. David geeft het in de film ook gewoon toe."

Dus justitie heeft een deal gesloten met een moordenaar, zodat iemand anders kon worden geëxecuteerd?

"Het is naar mijn idee allemaal opgezet geweest, en dat maakt het zo misselijkmakend. Achteraf hebben speurders ook tegen David gezegd dat ze dachten dat hij het had gedaan."

Kan je film nog iets veranderen voor Clinton?

"In principe wordt hij waarschijnlijk geëxecuteerd, daar moet ik helaas van uitgaan. Het is voor mij zo ontzettend helder, wat hier is gebeurd. Aan de andere kant blijf ik realistisch. Hij is bijna uitgeprocedeerd. Er is nog één, laat ons zeggen anderhalve, kans. De rechtbank erkent de DNA-test op de handschoen niet als voldoende bewijs. De argumentatie is dat deze stukken al in de doos zaten en dat deze test ook in 2001 gevraagd had kunnen worden door de verdediging: 'had je het toen maar moeten vragen'. Ik vind het wrang, kinderachtig zelfs. Clinton heeft ook een claim ingediend voor onvoldoende rechtshulp tijdens het aanvankelijke proces: ook die is afgewezen.

"Als hij is uitgeprocedeerd, is het wachten op zijn datum. Daarna krijgt hij negentig dagen om afscheid te nemen van zijn familie. Zo gaat het nu eenmaal in Texas. En ik ben nu toevallig op deze zaak gedoken, maar ik wil niet denken aan de vele andere zaken die misschien ook niet kloppen."

In de VS is er nu een boom van innocence groups. De grootste, The Innocence Project, bevrijdde al ruim 300 terdoodveroordeelden en schat dat 2,3 tot 5 procent van alle veroordeelden onschuldig zijn.

"Amnesty International, de Verenigde Naties: iedereen vraagt er al jaren aandacht voor, hoe Amerika blijft doorgaan met executies. Vanuit de VS komt er nooit eens een inhoudelijke reactie. Dat is gewoon zo. Het afgelopen jaar is er wat minder geëxecuteerd, maar doodvonnissen blijven met het allergrootste gemak uitgedeeld worden."

Deal met de dood, op 27/4 om 21u op NPO3.