Daar is het echte 'Lam Gods'
Het echte Lam Gods hebben we al vierhonderd jaar niet meer gezien. Bij de restauratie is gebleken dat grote delen zwaar overschilderd zijn.
Nee, zei Catherine de Zegher, museumdirecteur van het Museum voor Schone Kunsten (MSK) in Gent, het ontbrekende paneel is niet teruggevonden. Zacht gelach in de zaal, gevuld met pers uit binnen- en buitenland en ingewijden uit de restauratiewereld. "Maar de ontdekkingen die we vandaag willen presenteren, zijn er niet minder spectaculair om."
Ze hadden het nooit vermoed, de restaurateurs, het is zelfs moeilijk te geloven. Tijdens de behandeling van het Lam Gods, die in oktober 2012 is gestart, ontdekten ze gaandeweg dat grote delen van de zichtbare verflaag in werkelijkheid overschilderingen zijn. "Voor het eerst in eeuwen", zegt Bart Devolder, on-site coördinator van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), "komen we oog in oog met de originele penseelstreken van Van Eyck."
Het gaat om architecturale achtergronden (nissen, muren, zuilen) en gewaden van prominente figuren (de schenkers, de Aartsengel, de Maagd, en de sibylles). Ze blijken uitgebreid overschilderd, net als de sculpturen van Sint-Jan de Evangelist en Sint-Jan de Doper. Door de restauratiewerken duiken plots extra dimensies op. Lokale overschilderingen zijn aangetroffen in de vorm van lichtaccenten op gezichten en handen.
Devolder: "Toen we in het gewaad van Joos Vijd (de opdrachtgever, LDW) een venstertje op een onderliggende laag vrijmaakten, zagen we een andere kleur rood en een andere manier om plooien te schilderen. Veel verfijnder."
Slagschaduwen in een raamkozijn, dat zie je plots ook. Een hoek in een achtermuur is voortaan zichtbaar, nu de zwarte achtergrond achter opdrachtsgeefster Elisabeth Borluut is verwijderd, en in die hoek zie je geschilderde spinnenwebben.
Bij het overschilderen van het Lam Gods ging de uitzonderlijke kwaliteit van Van Eyck verloren. Devolder: "Soms zijn het zeer kleine nuances, maar desondanks hebben ze een grote impact op de interpretatie van het schilderij. We gaan echt terug naar hoe de Van Eycks het Lam Gods oorspronkelijk hebben geschilderd. De typische Van Eyck-stijl wordt alleen maar zichtbaarder."
Smaak van de tijd
De overschilderingen dateren hoogstwaarschijnlijk van voor het midden van de zeventiende eeuw. De reden? Giswerk. Overschilderingen zijn legio in de klassieke schilderkunst, ook werken van Vlaamse Primitieven zaten vol oude overschilderingen. Bij lacunes in de verflaag beslisten restaurateurs vaak om hele kleurvakken te herschilderen. Soms werden stukken aangepast aan de smaak van de tijd, of werden witte toetsen aangebracht om het vergeelde werk levendiger te maken.
Vreemd toch dat de belangrijke wijzigingen nu pas worden ontdekt? Er zijn een paar excuses te verzinnen. De dikte van de vernislagen die in de loop der eeuwen zijn opgestapeld bijvoorbeeld. Hun verlies aan transparantie en sterke vergeling hebben een juiste beoordeling van de reële situatie verhinderd. Bovendien vertonen de oude overschilderingen een craquelurenetwerk dat gelijksoortig is aan dat van de originele verflaag, wat detectie eveneens bemoeilijkte.
De overschilderingen op het Lam Gods kunnen veilig verwijderd worden, bevestigt Devolder. Het restauratieteam wil de originele verflaag volledig blootleggen. Een expertcommissie gaat akkoord. Komen daarbij nog meer verrassingen aan de oppervlakte?