'Jan Vanriet toont de gruwel zonder te choqueren'

De Russische pers besteedt massaal aandacht aan de tentoonstelling Losing Face ('Gezichtsverlies') van Jan Vanriet (66) in het Joods Museum van Moskou. Inmiddels bezocht zelfs de Russische president Poetin de expositie. (zie kader)

Jan Vanriet toont veertig schilderijen van voornamelijk Joodse mannen, vrouwen en kinderen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog gedeporteerd werden vanuit de Dossinkazerne in Mechelen naar het nazi-uitroeiingskamp van Auschwitz-Birkenau. In totaal werden tussen 1942 en 1944 vanuit Mechelen 25.484 Joden en 252 zigeuners op transport gezet. Vanriet geeft, op basis van teruggevonden foto's, die slachtoffers weer een gezicht en een naam: zo doorbreekt hij de anonimiteit en maakt hij de Vernichtung ongedaan die de nazi's nastreefden.

Onbespreekbaar

Vladimir Ostroverkhov, initiatiefnemer van de tentoonstelling in Moskou, had de Holocaustportretten van Vanriet in Mechelen gezien en was zwaar onder de indruk. "Ik vond dat we deze werken naar Moskou moesten brengen. Het Joods Museum is daarvoor de uitgelezen plek. In Moskou is er nog steeds een zeer grote Joodse gemeenschap (600.000 op een bevolking van 11,5 miljoen, ER) en de Holocaustproblematiek leeft er nog altijd."

"In nogal wat Joodse families was de Holocaust niet bespreekbaar", reageert Jan Vanriet. "Men wilde gewoon een nieuw leven beginnen en de pijnlijke drama's verzwijgen en vergeten. In mijn familie was dat anders. Mijn moeder en vader, die elkaar hebben leren kennen in het concentratiekamp van Mauthausen, droegen hun verhalen uit en namen actief deel aan internationale congressen. Ik ben groot geworden met hun gruwelijke kampverhalen."

Ostroverkhov prijst de aanpak van Vanriet: "De Holocaust is een menselijke tragedie. Maar Jan toont geen stapels lijken, de toeschouwer wordt niet afgeschrikt. Zijn prachtige schilderijen zijn een niet-agressieve manier om te tonen wat er gebeurd is. De Russen zijn gevoelig genoeg om zijn boodschap te begrijpen."

Jan Vanriet wil met de portretten de omgebrachte mensen "een tweede leven" geven: "Ik geef ze een nieuwe identiteit, ze zijn nu weer aanwezig." De titel Losing Face slaat ook "op de hele mensheid die met dergelijke gruweldaden haar gezicht verliest", zegt de schilder. "Deze tentoonstelling gaat over gruwel en terreur, in de Tweede Wereldoorlog en nu. Nog altijd worden mensen vervolgd voor wat ze denken en wie ze zijn. Ik hoop dat die boodschap begrepen wordt, ook door president Poetin. Maar ik ben eerder pessimistisch. Er worden geen lessen getrokken uit de geschiedenis."

De 70ste verjaardag van de bevrijding der kampen en de controverse errond zorgden voor massale persbelangstelling voor kunstenaar Jan Vanriet en zijn tentoonstelling - van kranten als Isvestia, Kommersant, The Moscow Times en The Art Newspaper Russia tot tv-zenders en nieuwssites als TV Russia, MIR en Smyrna. "Ik ben compleet overweldigd", zegt de kunstenaar. "Ik wist niet wat ik moest verwachten."

Genoeg gechoqueerd

Maar er is meer aan de hand, zegt Vladimir Ostroverkhov. "Er is in Moskou een grote interesse voor hedendaagse kunst en zeker kunst uit West-Europa. We hebben grote, kapitaalkrachtige verzamelaars. Jan Vanriet is een nieuwe naam, vandaar dus de nieuwsgierigheid. Bovendien zijn veel kunstliefhebbers choquerende en overdonderende kunst beu. De kunst van Jan Vanriet schokt, maar op een zachte, mooie manier."

Daarenboven vindt de expositie plaats in het Joods Museum, een hypermodern en razend populair belevingsmuseum met alle mogelijke nieuwe interactieve snufjes, dat in 2012 zijn deuren opende. Het vertelt de geschiedenis van de tweehonderd jaar Joods leven in Rusland, waarbij de pogroms niet onvermeld blijven. Het museum is gevestigd in een voormalig busdepot uit 1927, een ontwerp van modernistische architecten Melnikov en Shukov. De stelplaats heeft een tijdlang dienst gedaan als The Garage, een centrum voor hedendaagse kunst van oliemiljardair Roman Abramovitsj, onder meer eigenaar van voetbalclub Chelsea, die het gebouw de voorbije jaren gerestaureerd heeft.

De scenografie van Vanriets tentoonstelling is in handen van de Russische architect Sergei Tchoban, ontwerper van de hoogste toren van Moskou. Zijn uitgekiende concept zorgt voor een sobere, beklemmende ervaring en een subtiel spel met driehonderd voornamen van Holocaustslachtoffers op de wanden.

Samuel, Baruch, Abraham, Jeanne en Ida hebben dank zij Jan Vanriet weer een gezicht gekregen. Zo zullen ze nooit vergeten worden.

De expo Losing Face loopt tot 1 maart. www.jewish-museum.ru Volgende week opent de ruime tentoonstelling Vanity met nieuw werk van Jan Vanriet in Roberto Polo Gallery in Brussel. www.robertopologallery.com