Het gevecht van 1 biljoen

Wat ondervindt een ongeboren kind van de kankertherapie die zijn moeder ondergaat? Het is geen banale medische kwestie waarover professor gynaecologie Frédéric Amant zich buigt in zijn Leuvense laboratorium op Gasthuisberg. "De resultaten van ons onderzoek wijzen naar de conclusie dat een kind daar geen schade van ondervindt. Niet wat je zou verwachten", zegt de professor, niet zonder gerechtvaardigde trots.

"Zwangere vrouwen mogen nog geen blaadje sla eten of rauw vlees, maar chemotherapie zou geen kwaad kunnen. Als dit bevestigd wordt, is dat een doorbraak in het medische beleid dat levens van moeders en kinderen kan redden." Om die bevestiging te krijgen, moet Amant op grotere, Europese schaal tests kunnen uitvoeren. Daartoe heeft hij van de European Research Council, een van de belangrijkste fondsen voor wetenschappelijk onderzoek, nu de noodzakelijke extra centen beloofd gekregen.

De theoretische kans bestaat dat die middelen nu toch weer afgeroomd worden. Omdat de Europese Commissie het nuttiger acht voor de economie om geld dat bestemd is voor fundamenteel onderzoek in infrastructuurwerken te investeren.

Fondsen voor kankeronderzoek droogleggen om Oosterweel te bouwen (of een Poolse luchthaven of een Spaanse autoweg). Het klinkt aanmatigend populistisch, maar het zou zomaar kunnen, bevestigt professor Ignace Lemahieu, directeur Onderzoeksaangelegenheden van de UGent. "Dat is exact wat er nu op het spel staat in Europa. Om het nieuwe investeringsfonds van de Europese Commissie te financieren, wordt geput uit bestaande Europese budgetten. Horizon 2020, het grote impulsfonds voor Onderzoek & Ontwikkeling, zou 2,7 miljard moeten afgeven. Dat is niet alleen bijzonder veel geld, dat is ook absurd: om innovatie te bevorderen, gaat Europa geld weghalen bij fundamenteel onderzoek, dé motor voor vernieuwing."

Hocus pocus

Even uitzoomen, hier. Toen Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker in november vorig jaar zijn grote, nieuwe Europese Fonds voor Strategische Investeringen (EFSI) boven de doopvont hield, ging zoveel verbaasde aandacht naar de goocheltruc waarmee 21 miljard Europees geld hocus pocus met vijftien vermenigvuldigd werd om aan 315 miljard privé-investeringskapitaal te komen, dat weinigen zich afvroegen waar die eerste 21 miljard eigenlijk vandaan kwam. "Uit bestaande Europese budgetten", zo heette het. "Een teken van budgettaire soberheid en netheid."

Concreet draagt de Europese Investeringsbank (EIB), die de gesteunde projecten zal selecteren, 5 miljard bij. Van de zestien andere miljarden moet, volgens de Commissie, de helft bij de start beschikbaar zijn, om eventuele mislukkingen meteen te kunnen vergoeden. Die helft komt grotendeels uit twee andere fondsen, Horizon 2020 en Connecting Europe Facility. Het eerste, bedoeld voor fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, zou 2,7 miljard moeten ophoesten; het tweede, bestemd voor grensoverschrijdende mobiliteitsinfrastructuur, 3,3 miljard. Logisch, zegt de commissie, want die twee bestemmingen zullen ook de vruchten plukken van het nieuwe Junckerfonds.

"Er is geen enkele garantie dat er van al die miljarden ook maar een eurocent naar onderzoek en ontwikkeling gaat", werpt professor Kurt Deketelaere op, voorzitter van de European League of Research Universities, de koepel van 21 belangrijkste Europese academische onderzoeksinstellingen.

Wie de ongeveer 2.000 investeringsprojecten overloopt die de Europese lidstaten inmiddels bij de Commissie indienden, is geneigd de professor gelijk te geven. Als beren op een honingpot komen de budgettair armlastige regeringen af op de voorgespiegelde miljarden. Samen dienden ze voor een biljoen aan voorstellen in. Nieuwe spoorlijnen, snelwegen, windmolens, schoolgebouwen, al wat je wil. Maar innovatief of fundamenteel onderzoek was, om het voorzichtig uit te drukken, voor geen enkele regering een prioriteit. Ook niet voor de Belgische, trouwens.

"Erger nog, binnen Horizon 2020 worden juist de budgetten getroffen die bestemd zijn voor onderzoek waarvoor niet meteen op rendement gerichte privé-investeringen mogelijk zijn", vervolgt professor Deketelaere. Zoals de European Research Council, die het baanbrekende kankeronderzoek van professor Amant moet sponsoren. "Fundamenteel onderzoek verliest dus twee keer: het moet middelen afstaan die al beloofd waren, en het moet niet te veel verwachten van het nieuwe superfonds. Geld dat bedoeld was voor kankeronderzoek zal naar de bouw van bruggen en wegen gaan."

Eensgezind parlement

"En dat willen wij niet", zegt Europarlementslid Kathleen Van Brempt (sp.a). De wettelijke regeling van het Junckerfonds moet door het Europees Parlement goedgekeurd worden. Als verslaggeefster voor de commissie Industrie en Energie speelt Van Brempt een cruciale rol in die procedure. Zij onderhandelt en schrijft de amendementen van het Parlement op het Commissievoorstel, met name over de kwestie waar het geld vandaan moet komen, en waar het naartoe mag gaan. "Dit is gewoon geen goed idee: geld weghalen uit een investeringsfonds om een ander investeringsfonds te vullen, brengt ons geen stap vooruit."

Van Brempt maakt zich sterk dat er in het EP een consensus is om het voorstel om het geld te halen bij bestaande onderzoeks- en infrastructuurfondsen te blokkeren. In haar tegenvoorstel wordt dat commissie-idee simpelweg geschrapt.

"De eensgezindheid hierover is groot", bevestigt Europarlementslid Philippe De Backer (Open Vld), een van de schaduwverslaggevers, en dus ook betrokken bij de onderhandelingen. "Over Horizon 2020 is drie jaar onderhandeld en we waren het erover eens dat we dit moesten doen om van Europa weer een innovatieve topspeler te maken. Het is niet verstandig om dat nu weer op de helling te zetten."

Overschotjes van een miljard

Maar het geld moet wel van ergens komen. "Er is een alternatief", zegt Van Brempt. "Het is helemaal niet nodig om meteen bij de start 8 miljard cash op de rekening van de EIB te storten. Het fonds kan stelselmatig opgebouwd worden met de overschotten die elk jaar in de Europese begroting zitten. Dat gaat over miljarden, per jaar. Zoals er ook buffers zijn die benut kunnen worden." Ook daarover groeit in het Parlement de consensus tussen christendemocraten, socialisten en liberalen.

Dat is geen onschuldig voorstel. Die overschotjes keren traditioneel terug naar de lidstaten. Het is een van de jaarlijkse budgettaire meevallers waar op gerekend wordt om begrotingsgaten te dichten. Parlement en Europese Raad van ministers staan dan ook op voet van oorlog over de regeling voor het EFSI-fonds. Vervelend aangezien ze allebei samen de uiteindelijke wetgeving zullen moeten goedkeuren.

Behalve over veel geld gaat dit fascinerende politieke gevecht dan ook over wie de macht heeft in de Europese Unie. Als Europese instelling wil het Parlement niet dat er geraakt wordt aan de bestaande Europese fondsen, als vergadering van lidstaten wil de Raad niet dat het die lidstaten zijn die, via een omweggetje van gemiste begrotingsoverschotten, toch de factuur betalen voor het Junckerfonds. "Een pittige strijd", geeft Van Brempt toe, "maar dat is het ons waard."

Pion na pion wordt verschoven op het schaakbord. Terwijl de voorbije weken de eigen voorstellen en amendementen van het parlement gezwind hun weg banen in de bevoegde parlementscommissies, keurde de Europese Raad van ministers van Financiën vorige week dinsdag het oorspronkelijke voorstel van de Commissie-Juncker nagenoeg ongewijzigd goed. Inclusief regeling over de financiering van het fonds. Tot afgrijzen van professor Deketelaere. "De ministers van Financiën zijn al langer de doodgravers van het wetenschappelijk onderzoek in Europa."

Beton of geen beton

En dan hebben we het niet eens gehad over de nog zoveel explosievere vraag waar het Junckergeld uiteindelijk naartoe mag gaan. De feitelijke selectie ligt, gelukkig maar, niet bij de politiek, maar bij een nieuw en behoorlijk beperkt expertencomité van de Europese Investeringsbank. Maar over de spelregels wordt wel politiek beslist, en hier is de consensus ver zoek. "We hebben onderhand wel genoeg door Europa gesponsorde luchthavens, zoals in Spanje, waar geen kat komt. Wat mij betreft gaat er geen geld naar beton", zegt Kathleen Van Brempt. Versta: ook niet naar Oosterweel.

De sp.a'ster wil in het fonds een oormerk dat 20 procent van de middelen naar energie-efficiëntie gaat. "Het is mogelijk om uit het aanbod 300 miljard nuttige investeringen te kiezen, je moet alleen willen. Zat ik vandaag in de Vlaamse regering, dan zette ik vol in op het energiezuinig maken van schoolgebouwen. In zes jaar tijd win je je investering terug door dalende facturen."

Het is een ideologisch strijdpunt dat moeilijk haalbaar zal zijn. "Waarom zouden we nu precies energie-efficiëntie oormerken?", glimlacht Philippe De Backer. "Omdat dat Kathleen haar persoonlijke dada is?" Als goede liberaal wil De Backer niet te veel weten van beperkende oormerken. Wel wil hij een onderscheid tussen grote langetermijnprojecten en investeringssteun aan risico-ondernemingen van kmo's. En Oosterweel? "Er moet altijd een terugverdienmodel zijn. Als je Oosterweel wil laten delen in het Junckerfonds,wil dat dus zeggen dat er tolheffing komt."

Tolheffing aan de poorten van Antwerpen is niet meteen de grootste zorg van professor Amant, in zijn zoektocht naar extra middelen voor zijn kankeronderzoek. "Vlaanderen en België zijn voor een wetenschapper frustrerende overheden. Geld voor onderzoek dat out of the box durft gaan, is er nooit. Dat wordt gelukkig een beetje gecompenseerd door Europa. Tot nu toe. Als daar nu ook de kaasschaaf over gaat, blijft er nog weinig over."