Wanneer gezond ongezond wordt

Vergeet Pascale Naessens. In Nederland volgen ruim 200.000 jonge vrouwen de onlinevoedingsadviezen van The Green Happiness. De oprichters van deze nieuwe dieethype zijn Tessa Moorman en Merel von Carlsberg, twee aantrekkelijke diëtistes van 26 jaar die hun dag beginnen met het gorgelen van kokosolie. Na een minuutje of twintig hebben ze daarmee alle afvalstoffen van het paadje gejaagd. Wie net als Tessa en Merel green en happy wil worden, moet vooral geen vlees en zuivel eten. Die verzuren het lichaam. Eieren? Kom zeg, dat is "de menstruatie van de kip". Gluten? Nee, die beschadigen de darmwand. Vis? Moet je temperen, hoogstens twee keer per week is gek genoeg, want vis zit tegenwoordig vol ziekmakende troep. Soja, als vervanger voor zuivel en vlees, dan maar? Nee, dat verstoort de hormoonhuishouding.

Waarvan blijven deze frisse dames dan wel op de been? Van bergen groenten en fruit, uiteraard. En van koolhydraatrijke bronnen zoals rijst, quinoa en glutenvrije pasta. Al eten ze die nooit in combinatie met eiwitten, want dat is slecht voor de vertering (ziedaar, de overeenkomst met Pascale Naessens). Noten, avocado en olijfolie vinden ze ook prima, maar: "eet ze niet tegelijk, anders bereikt de glucose je cellen niet".

Moorman en Von Carlsberg geven toe dat ze geen wetenschappers zijn, maar ze vertellen "wat je binnenin zelf ook wel voelt". En blijkbaar voelen veel vrouwen hetzelfde. Twee jaar geleden startten ze met z'n tweeën op een kantoortje, nu hebben ze zestien werknemers in dienst en maken hun volgers Facebookgroepen aan om elkaar te motiveren. Hun jongste boek, Your 50 Days of Green Happiness, is een knaap van 64 euro vol blinkende foto's van de energieke auteurs die na hun ochtendlijke yogasessie een alleraardigst avocadoslaatje met rode biet en chiazaad presenteren, of een ontbijtpudding van mango en amandelmelk die 's morgens eerst nog een uurtje moet stollen.

Modegrillen

U vraagt zich af wat er geworden is van het doodgewone potje aardbeienyoghurt, de boterham met choco of het eitje om de dag te breken? Dan bent u niet de enige. NRC Handelsblad, dat Moorman en Von Carlsberg interviewde, joeg er de dag nadien een pittig stuk achteraan, waarin de krant waarschuwde dat The Green Happiness mensen bang maakt voor normale voeding.

En daar hebben ze niet het monopolie op. De voorbije jaren passeerde een hele batterij nieuwe voedingsgoeroes die hun visie uit de doeken deden in bestsellers. De ene waarschuwde voor geraffineerde suikers (eet ahorn- en agavesiroop!), de andere voor verzadigde vetten (geen boter, koffiekoeken en frieten meer!). Een derde wou ons vooral van zetmeel afhelpen (stop met brood, aardappelen en witte pasta).

En het volk? Het bleef verward achter.

Kinderartsen en diëtisten bevestigen dat ze massa's vragen krijgen van ouders die niet meer weten of ze hun peuter nog een glas volle melk mogen schenken, of koken met kokosolie nu echt beter is dan met boter, en of ze de kleine niet beter een bakje frisse salade met gember en walnoten meegeven dan een brooddoos vol sneetjes met hesp.

"Mensen worden onzeker door al dat nieuws over voeding", bevestigt Leen Du Bois van Kind & Gezin. "Daarom hebben we op onze website een aantal voedingstips opgenomen, die gebaseerd zijn op de adviezen van de Hoge Gezondheidsraad. Rode draad: het is niet verstandig om jonge kinderen bepaalde voedingsstoffen te ontzeggen."

Theo Niewold, voedingsexpert aan de KU Leuven, ergert zich aan de "wilde verhalen en modegrillen" die de ronde doen. "Boeken zoals die van Pascale Naessens creëren angst, eerst voor vet, nu weer voor suiker. Voor volwassenen kan dat weinig kwaad, want de helft is te dik. Maar ouders moeten hun kinderen niet lastigvallen met hun rare hobby's en eetgewoonten."

Wetenschappers zijn unaniem: om op te groeien, hebben kinderen een gevarieerde cocktail van voedingsstoffen nodig. Ze bewegen meer dan volwassenen en moeten dus koolhydraten (suikers) eten, de belangrijkste energiebron voor het lichaam. Maar ook vetten kunnen ze niet missen, onder andere voor de ontwikkeling van hun hersenen. Vet bevat ook oplosbare vitaminen, en stoffen die nodig zijn om die vitaminen in de cellen te pompen.

"Een vet- of suikerarm dieet is dus een heel slecht idee voor kinderen", zegt Patrick Mullie, voedingsexpert aan de VUB. "Zolang kinderen kind zijn, mogen ze alles eten, maar gevarieerd en met mate. Vanaf hun achttiende verandert de zaak, omdat volwassenen het risico op hart- en vaatziekten of een hoge cholesterol vergroten door ongezond te eten. Maar ouders moeten hun kinderen vooral stimuleren om genoeg te bewegen."

Soja of dierlijk?

Niewold doorprikt ook enkele mythes die in moderne kookboeken vaak met veel stelligheid worden uitgedragen. Werkt de vertering beter als je eiwitten en koolhydraten scheidt? "Daar bestaat geen wetenschappelijke basis voor." Zijn geraffineerde suikers slechter dan andere? "Nee, suiker blijft suiker, het lichaam kent geen onderscheid." Dierlijke of plantaardige vetten? "Maakt weinig verschil." Soja beter dan dierlijke melk? "Niet echt. In koeienmelk zitten essentiële vetten en een boel calcium, terwijl soja kunstmatig verrijkt wordt met calcium (een mineraal dat nodig is voor de opbouw en het onderhoud van de botten en de tanden, RL). Wat is dan het meest natuurlijke? We drinken al 5.000 jaar melk en we eten al 3.000 jaar brood met eieren. Als dat allemaal zo slecht was, waarom heeft het gen om brood en melk te verteren zich dan razendsnel over het Europese continent verspreid?"

Eetstoornissen

Kinderpsychiater Annik Simons waarschuwde deze week in De Standaard dat de voedingshype gevaarlijk wordt. Ze is specialiste in het behandelen van eetstoornissen in het UZA, en ervaart dat "de enorme focus op gezonde voeding" stoornissen bij jongeren in de hand werkt. "Sommige jongeren willen nooit meer een stuk taart of een koffiekoek eten. Ze schrappen alle koolhydraten uit hun menu, en eten dus ook geen aardappelen meer."

Simons ziet met lede ogen aan hoe scholen niet alleen frisdrank verbieden, maar ook melk en koeken. "Die regels zijn er om obesitas aan te pakken", verklaarde ze in Het Belang van Limburg. "Maar er zijn heel veel kinderen die níét aan overgewicht lijden. Laten we gewoon normaal blijven doen en naar de voedingsdriehoek kijken. Dat frisdrank wordt gebannen op de lagere school is een goede zaak. Maar melk? Dat bevat heel belangrijke voedingsstoffen voor kinderen. En als je zelfs droge koeken verbiedt, gaat een kwetsbaar kind denken dat alle koeken slecht zijn en nooit nog een koek willen eten. De standaardregel voor tussendoortjes is één stuk fruit, één koek en één melkproduct."

Professor Elske Vrieze, psychiater in het UZ Leuven, is het grotendeels eens met Simons, maar nuanceert ook. "De overdreven aandacht voor gezonde voeding zorgt voor grote spanningen in bepaalde gezinnen. Eten zou meer ontspannen en leuk moeten zijn, zonder al die geboden uit moderne voedselbijbels. Maar de link tussen de voedingshype en eetproblemen is nog niet zo duidelijk. Een eetstoornis wordt vooral veroorzaakt door psychologische en biologische problemen. Al kan de omgeving een faciliterende factor zijn."

Anderhalf jaar geleden trok de Nederlandse kinderarts Sandra Schrama al aan de alarmbel. Schrama zag in het Juliana Kinderziekenhuis in Den Haag steeds meer ondervoede kinderen binnenstrompelen. Oorzaak? Een te eenzijdig, hypergezond voedingspatroon. De ouders van de patiëntjes waren als de dood voor obesitas en hadden hun spruiten een 'orthorectisch dieet' opgelegd, waarin maar weinig plaats was voor koolhydraten en calcium. Ze kregen vooral superfoods zoals spelt, gojibessen, quinoa en hennepzaad op het bord. Resultaat: sterke vermagering, verstopping, vermoeidheid, duizeligheid en kouwelijkheid.

Bij ons lijkt het zo'n vaart niet te lopen. Myriam Vanwinckel, kinderarts in het UZ Gent, ziet weinig kinderen met ondervoedingsverschijnselen door te gezonde voeding. "Dat dat in Nederland vaker voorkomt, verbaast me niet. Belgen zijn nu eenmaal bourgondiërs die nog altijd te veel vet en snelle suikers eten."

Uitputting

En toch. In sportieve milieus sijpelt het fenomeen wel binnen. Stephanie Scheirlynck, de sportdiëtiste van Greg Van Avermaet en auteur van Het sportkookboek voor jongeren, kreeg al tientallen kinderen met symptomen van ondervoeding, uitputting, groeiproblemen en concentratiestoornissen over de vloer. "Hun ouders hebben vaak de melk, boter of zelfs aardappelen verbannen. Ik ken er die hun kinderen maximum drie boterhammen laten eten, zelfs al zit er gezond beleg met groentjes tussen en heeft het kind nog honger. Sommigen krijgen zelfs geen fruit meer, omdat daar ook suiker in zit. Terwijl fruit ook vezels, mineralen en vitaminen bevat."

Uitzonderlijk gaat het om ouders die gebeten zijn door de gezondheidshype en hun principes opdringen aan de kinderen. Veel vaker sluipen de 'gezonde' voedingsgewoontes er stoemelings in. "Ma heeft een nieuw kookboek gekocht, waarin vet- of suikerarm eten wordt gepromoot, en kookt sindsdien alleen nog daar uit.

Bij een kind dat intensief sport, kan dat leiden tot tekorten. Eigenlijk zou er op al die speciale kookboeken een label '18+' moeten plakken."

Scheirlynck appelleert aan het gezond verstand van ouders. Een kind dat uren per dag gamet en voor tv zit, gaat niet dood van een occasioneel koolhydraatarm avondmaal met twee verschillende soorten groenten en een portie zalm. Maar actieve kinderen die op de speelplaats geen halve minuut stilstaan en enkele uren per week aan sport doen, hebben alle voedingsbronnen nodig, ook pasta, brood, vlees, melk en eieren. Zo'n kind hoeft ook niet elke dag een bakje kerstomaatjes en partykomkommers als tussendoortje te krijgen. "Geef het maar af en toe een granenkoek mee, zeker als er een turn- of zwemles op het programma staat. Dan hebben groenten alleen te weinig energetische waarde."

Freaks

Dat ook volwassenen in de problemen kunnen komen, bewijst het verhaal van Laetitia Theus. Zij combineert een fulltimejob met meer dan tien uur triatlon per week, en zweert bij gezonde voeding. Een week geleden liet ze een baxter leggen, wegens een nakend ijzertekort. "Ik at massa's groenten, fruit, kip en vis. Mijn ontbijt bestond meestal uit Griekse yoghurt met vruchten, granola, zaden en noten. Maar blijkbaar at ik te weinig koolhydraten en vlees. In combinatie met de vele uren sport raakte mijn lichaam daardoor uitgeput. Mijn diëtiste vertelde dat ik 's morgens best havermout bij die yoghurt kon strooien, en dat ik mijn porties moest vergroten. Niet één handje noten, maar drie. Niet één schepje pasta, maar vier."

Ondanks haar accident de parcours blijft Laetitia trouw aan haar gezonde eetpatroon. "Ik moet me vaak verdedigen voor mijn levensstijl. Als je graag gezond eet, weinig alcohol drinkt en niet mee naar de frituur wilt, word je in België algauw als een freak beschouwd. En wie systematisch zijn lichaam verziekt door veel pizza, friet en chips te eten, is dan wel normaal. Heel vreemd."

Patrick Mullie deelt die ergernis. Hij vindt de discussie van deze week naast de kwestie. "Mensen die door vet- of suikerarme diëten gezondheidsproblemen ontwikkelen, blijven uitzonderingen. Ik ben meer geïnteresseerd in de 90 procent anderen die nog steeds te ongezond eten."

"Net daarom", merkt Myriam Vanwinckel van het UZ Gent op, "is het een goede zaak dat mensen als Pascale Naessens daar verandering in proberen te brengen met originele recepten."

Onverzadigd

Maar wat is 'te ongezond'? Mullie haalt er de cijfers bij. Een gezonde voeding bestaat uit 55 procent koolhydraten, 15 procent eiwitten en 30 procent vetten. Het dieet van de gemiddelde Belg bestaat uit 38 procent vetten. De verzadigde vetten zijn veruit de ongezondste. Die vetten mogen maar 10 procent van uw dagelijkse lunchpakket beslaan, de Belg zit aan 15 procent.

Mullie beroept zich op de adviezen van de Hoge Gezondheidsraad: een team van een twintigtal onafhankelijke voedselexperts "die perfect neutraal zijn, niks hoeven te verkopen en samen tot een consensus komen". Ongeveer elk decennium past de raad zijn adviezen aan aan de geëvolueerde wetenschap. Toevallig gebeurde dat deze week nog. De raad bevestigde de plaats van trage koolhydraten in een gezond voedingspatroon: bruin brood, volkorenbrood, volkorenrijst en -pasta, peulvruchten, aardappelen, groenten en fruit. Hij waarschuwde wel voor een overmatige consumptie van toegevoegde suikers en voor 'industriële transvetzuren'.

"Het probleem is", zegt Mullie, "dat we de verzadigde vetten langs alle kanten naar binnen krijgen, via vlees, gebak, charcuterie, frieten... Terwijl je essentiële vetzuren alleen vindt in een kleine groep voedingsmiddelen, zoals olijfolie, vis, noten en avocado's."

Maar als het concreter moet worden, lopen de tips toch weer uiteen. Zo vindt Scheirlynck het raadzaam om de pot Nutella te bannen, ook voor kinderen, omdat het een dikmaker is en we het palmvet in choco niet nodig hebben. Ook van salami, varkensworst en spek is bewezen dat ze de kans op kanker en hart- en vaatziekten vergroten. Sterk beperken is de boodschap.

Volgens Niewold draait bij kinderen alles rond de hoeveelheid. Choco, salami, cola, het moet allemaal kunnen, maar sporadisch. "Ik geloof niet in totaal verbieden. Wat heb je eraan als je kind thuis alleen maar gezond eten krijgt opgedrongen en dan later als tiener de salade in de vuilbak kiepert om te stoppen aan het frietkot of een karrenvracht Snickers in te slaan?"

Vanwinckel raadt ouders af om hun kinderen te belonen met snoep, omdat hen dat op een foute manier triggert. "Je geeft dan te veel waarde aan die snoep. Een snoepje af en toe kan, maar belonen doe je best op andere manieren."

Geschrans voor tv

Ook Mullie waarschuwt voor het kweken van slechte gewoontes en verwijst naar een bekend eetpatroon in veel huiskamers: 's morgens gesuikerde ontbijtgranen, om tien uur een wafel, 's middags boterhammen met jam of choco, na school een koek en na het avondeten nog een dessert. "Te veel van het goede. Zo krijgt je kind om de paar uur een suikershot. Al dat zoet vervlakt de smaakzin en maakt hen verslaafd aan suiker. Zorg 's middags voor gezond beleg zoals kippenwit met groentjes, en fruit als tussendoortje."

Ook het geschrans voor tv in de late uurtjes verdient matiging. "Vroeger werd er na het avondeten niet meer gegeten", zegt Mullie. "Mijn vader snoepte nooit, tussendoortjes kenden we niet. Maar de laatste 30 jaar is er een industrie van gesuikerde snacks en vetrijk comfort food ontstaan. Die heeft ervoor gezorgd dat we voortdurend bezig zijn met het bevredigen van behoeftes die ons zijn aangepraat. We eten te veel. Maar met die boodschap verkoop je natuurlijk geen koekboeken. En je wint er al evenmin verkiezingen mee."