Sarah de Lange ziet ondanks eerste akkoord nog altijd hopeloos verdeeld VK 'Nieuw referendum over finaal brexit-akkoord is nodig'

Na koortsachtig, nachtelijk overleg hebben de Britse premier Theresa May en de Europese Unie in Brussel in de vroege uurtjes van vrijdag dan toch een akkoord bereikt om de eerste ronde van de brexit-onderhandelingen af te ronden. Eind volgende week wordt op een EU-raad groen licht verwacht om handelsgesprekken te beginnen, nadat een doorbraak werd bereikt over het laatste struikelblok: de grens tussen Noord-Ierland en de Ierse Republiek, die ook na een vertrek uit de EU 'onzichtbaar' moet blijven omdat vrij verkeer binnen het Ierse eiland een essentieel onderdeel is van het Goede Vrijdag-akkoord uit 1998. Die vredesdeal maakte een einde aan dertig jaar bloedig geweld tussen Ierse katholieke republikeinen en pro-Britse protestantse unionisten.

De Noord-Ierse Democratic Unionist Party (DUP) verhinderde deze week aanvankelijk het compromis om de grens open te houden. De bijbelvaste protestanten, die hun bestaansreden ontlenen aan het bewaren van de 'unie' met het Verenigd Koninkrijk, vreesden dat de nieuwe EU-buitengrens zich zou verplaatsen naar de Ierse Zee en hen zou afscheiden van Groot-Brittannië. Omdat haar minderheidskabinet afhankelijk is van gedoogsteun van de DUP voor haar meerderheid in het Lagerhuis, had May uiteindelijk geen andere keuze dan garanties geven dat er in het Noord-Ierse grensbeleid geen verschil zal zijn met de rest van het VK.

Of ze die belofte kan volhouden, moet wel nog blijken, want ook tijdens de handelsgesprekken blijven de uitdagingen enorm. De brexit-gesprekken worden van bij het begin overschaduwd door forse tegenstellingen tussen de grootste regio's over de vraag of het VK volledig moet vertrekken uit de eenheidsmarkt en douane-unie of toch nauwe EU-relaties moet houden, of er een 'harde' dan wel 'zachte' brexit komt.

Zal de vraag of de Britten 'zacht' of 'hard' moeten scheiden van de EU nog wegen op de onderhandelingen?

Sarah de Lange: "Ja, omdat de uitslag van het referendum (juni 2016) de basis blijft voor mogelijke problemen. Er was wel een meerderheid van de Britten voor de brexit, maar niet in alle regio's. Engeland en Wales wilden scheiden; het naar grotere autonomie strevende, pro-Europese Schotland én Noord-Ierland niet.

"Bij vele brexiteers bleek de motivatie dubbelzinnig. In peilingen komt telkens het patroon terug dat deze burgers wel voor vrij verkeer van goederen zijn, maar niet voor dat van personen. Zoiets is heel lastig te realiseren, en al zeker niet met een harde brexit waarbij je beide opheft.

"Noord-Ierland was altijd al een buitenbeentje, wat deze week ook weer bleek. Een meerderheid stemde er om bij de EU te blijven, maar de regio blijft desondanks erg verdeeld op de klassieke scheidslijnen van religie en de aard van verwantschap, met Ierland of het VK. Het bepalen van het soort grens hangt daar onlosmakelijk vast aan het Goede Vrijdag-vredesakkoord, waarin de EU miljarden euro's investeerde - gaande van projecten voor deradicalisering en integratie van ex-paramilitairen, tot schoolprogramma's waarbij protestanten en katholieken dezelfde lessen krijgen.

"De EU speelt er een belangrijke rol in het versterken van de stabiliteit die er sinds '98 is ontstaan. Waarschuwingen dat het vredesproces zonder die steun kan ontsporen, zijn dan ook niet zo vreemd. Ook economisch is Noord-Ierland sterk afhankelijk van de EU, voor landbouwsteun die hen in staat stelt om veel te exporteren naar de Ierse Republiek. Hoe de DUP als minderheidsspeler dit alles om ideologische redenen tegenwerkt, zal ook tijdens de handelsgesprekken een aparte uitdaging blijven."

Wat moet May nu doen om de handelsgesprekken te doen slagen?

"Het belangrijkste nu is dat ze de verschillende landsdelen van het VK actiever laat deelnemen aan het brexit-proces. Het VK kende al een vergaande devolutie. De regio's beslissen over veel beleidsdomeinen, maar de relatie met de EU is altijd het exclusieve domein gebleven van Londen. May is daarom gewoon om zelfstandig te onderhandelen met Brussel, en daarover enkel te overleggen met haar kabinet. Het beste bewijs is hoe de DUP deze week maar ten dele bleek ingelicht.

"Toch raakt elke brexit, zacht of hard, vooral aan de beleidsdomeinen van het dagelijks functioneren in regio's als Wales, Schotland en Noord-Ierland. May moet daarom de landsdelen directer betrekken bij de besluitvorming over de brexit. Ook met de Ierse Republiek moet ze meer praten, want er bestaat al 20 jaar een stilzwijgende overeenkomst dat elke impact op het Goede Vrijdag-akkoord met Dublin wordt afgestemd."

Trapt May in dezelfde val als premier Cameron voor haar: zich onnodig laten opjutten door de radicaal conservatieve vleugel uit haar partij?

"David Cameron had nog reden om bang te zijn dat hij zetels zou verliezen aan UKIP (UK Independence Party, red.), dat intussen implodeerde. May wordt inderdaad binnen haar eigen partij uitgedaagd door backbenchers en enkele kabinetsleden met een ideologisch radicalere visie. Er is al een leiderschapsstrijd om haar opvolging. May blijft zwak."

Riskeert ze dan nog voor het einde van de brexit-gesprekken nieuwe verkiezingen, met als inzet een nieuw EU-referendum - waarvoor ex-premier Blair intussen campagne voert?

"Er is weinig politiek draagvlak om nu een nieuw referendum of verkiezingen te organiseren. Ook binnen Labour is er geen steun voor. De grootste oppositiepartij heeft geen belang bij een stembusgang, want is zelf nog diep verdeeld over de brexit. Je ziet dit ook weerspiegeld in de opiniepeilingen. Op de vraag aan wie je de brexit-onderhandelingen het liefst toevertrouwt, antwoordt 33 procent May, minder dan dat percentage kiest Corbyn en 33 procent geen van beiden. Uit de polls getuigt vooral veel politieke onvrede over het functioneren van de nationale politiek."

Is de grote paradox dan niet dat dezelfde onvrede die de Britten voor een brexit deed stemmen - het falen van de welvaartsstaat, groei van sociale polarisering, dalende koopkracht - door de brexit nog erger wordt?

"Deze evolutie toont opnieuw het grote risico van referenda aan. Op zich zijn ze een interessant politiek instrument, maar alleen als je ze op een constructieve manier gebruikt om steeds opnieuw beleid te ontwikkelen of te peilen welke steun er is voor dat beleid.

"Eigenlijk weet men na de nee-stem van zulke referenda nooit wat de burgers wél wensen. Persoonlijk ben ik daarom van mening dat referenda beter werken als burgers duidelijk kunnen kiezen tussen meerdere beleidsopties."

Pleit u dan toch om op termijn een nieuw referendum in het VK te organiseren, maar dan met de keuze voor een harde of zachte brexit?

"Het is nu al wat laat omdat de brexit-onderhandelingen al bezig zijn, maar wat wel nog kan, is dat deze, of de volgende, Britse regering aan het einde van de gesprekken met de EU bij de bevolking haar finale brexit-akkoord verdedigt en voorlegt in een nieuwe volksraadpleging. Gaat u nu uiteindelijk wel of niet akkoord met dit model?

"Of het een zachte of harde brexit wordt, durf ik niet te voorspellen, maar om werkbaar te zijn zal elk akkoord moeten reflecteren dat een meerderheid van de Britse burgers vooralsnog voor het vrij verkeer van goederen blijkt te zijn, maar niet voor vrij verkeer van personen."