Congo staat op ontploffen

Oudejaar 2016; voor zij die het wilden geloven, beleefde de anders zo chaotische Democratische Republiek Congo een moment van hoop. Onder impuls van de gezaghebbende nationale bisschoppenconferentie sloten het Kabila-regime en de oppositie het Sint-Silvesterakkoord, dat voorzag in een overgangsregering en waarin de president beloofde binnen het jaar verkiezingen te organiseren. Even zorgde het akkoord voor een levensnoodzakelijke politieke ontspanning: twee weken daarvoor had president Kabila het einde van zijn tweede en laatste ambtstermijn laten verlopen zonder verkiezingen te organiseren. In Kinshasa en andere grote steden leidde dat tot bloedige rellen waarbij tientallen - sommigen zeggen honderden - burgerdoden vielen.

Maar al snel zou blijken dat Kabila en zijn entourage op oudejaarsdag hun zoveelste maskerade hadden opgevoerd. Dat bleek uit een ontboezeming van een naaste medewerker van Kabila: "De belangrijkste verdienste van dit akkoord is dat het onrealistisch is en moeilijk te implementeren (...) Het zal onmogelijk zijn om dit jaar verkiezingen te organiseren." De echte doodsteek kwam er toen Kabila in april de omstreden oppositieleider Bruno Tshibala tot premier benoemde, een schending van het akkoord dat bepaalde dat het aan de oppositie was om de premier aan te duiden.

Op dat moment hervielen de Congolezen in hun nationale obsessie en was iedereen weer bezig met de vraag: hoe lang houdt Kabila het nog vol? Op 16 december probeerde de meerderheid het ongenoegen te sussen door de kieshervorming goed te keuren en tegen eind 2018 verkiezingen te beloven. Maar dit signaal werd gezien als een bevestiging dat Kabila eindeloos tijd wil kopen en van geen wijken wil weten. Vandaar dat oppositiefiguren nu oproepen om op oudejaar massaal op straat te komen. Vaststaat dat het regime protesten met harde hand zal onderdrukken.

Gewelddadige vrede

De stugge houding van Kabila zou de verkeerde indruk kunnen wekken dat zijn entourage een homogeen blok vormt met één doel, de politieke macht en de controle op geldstromen en grondstoffen controleren. "Maar niets is minder waar", zegt Congo-expert Kris Berwouts die net zijn boek Congo's gewelddadige vrede publiceerde. "De Kabila-entourage wordt verteerd door een interne machtsstrijd. Veel meerderheidsfiguren vragen zich af hoe lang ze Kabila nog moeten steunen en wie Kabila moet vervangen. Iedereen voert zijn eigen politieke overlevingsstrijd en er zijn veel mensen die denken dat ze aanspraak kunnen maken op het presidentschap."

Het gevolg is dat het in het presidentiële paleis gonst van geruchten over opvolgers, staatsgrepen, politieke moorden en afrekeningen. Volgens bepaalde bronnen gaat dat zo ver dat leden van de gevreesde presidentiële garde de Kabila-getrouwen chanteren: wie in geval van staatsgreep niet vermoord wil worden, kan voor grof geld een levensgarantie afkopen.

Het feit dat de Congolese regering en de entourage van de president al een hele tijd met zichzelf worstelt, zorgt niet enkel voor een politiek explosieve situatie in Kinshasa, maar heeft ertoe geleid dat de nationale overheid de controle over grote delen van het land heeft verloren.

Vooral in de Kasaï-regio leidde de onmacht van de regering tot een bijzonder gewelddadig conflict waarbij 3.000 mensen stierven en 1,5 miljoen mensen op de vlucht sloegen.

Deze burgeroorlog begon in 2016, toen toen Kabila-getrouwen de populaire lokale chef Kamuina Nsapu vermoordden. Aanhangers van Nsapu begonnen daarop een gewelddadige rebellie waarbij overheids- en kerkgebouwen werden vernietigd. Maar de escalatie kwam er pas toen regeringsmilitairen werden ingevlogen die erg brutaal tekeergingen tegen burgers en zich schuldig maakten aan willekeurige executies en systematisch seksueel geweld.

Congo-expert Kris Berwouts zegt dat het huidige Congo best wordt samengevat met twee woorden: "totale desintegratie". "De verlamming van de nationale macht zorgt ervoor dat het land aan het afbrokkelen is en dat er verschillende regio's ontploffen of op ontploffen staan. Niet enkel in de Kasaï-regio maar ook in de Oostelijke stad Beni en Noord-Kivu woeden er zware conflicten."

Berwouts vergelijkt de huidige situatie van chaos en verwarring met het einde van het Mobutu-tijdperk in de jaren 90. "Ook toen was er sprake van een totale onvoorspelbaarheid en desintegratie. We zitten niet ver van de implosie."

Titanic-gevoel

Dat Titanic-gevoel beheerst ook de donorvergaderingen over Congo waaraan naast de VS, Groot-Brittannië, China ook België een vaste deelnemer is. Berwouts: "De frustratie bij de donoren is erg groot omdat iedereen de greep op de situatie is verloren. Partnerlanden hopen via ontwikkelingssamenwerking en politieke contacten met geloofwaardige figuren voor een beetje stabiliteit te zorgen, maar dat is gruwelijk aan het mislukken. Het Titanic-gevoel overheerst."

Op het kabinet van Ontwikkelingsminister Alexander De Croo (Open Vld) lijkt niet alle hoop verloren. "Er is een nieuwe verkiezingskalender voor 2018. We moeten er met internationale partners alles aan doen opdat de Congolese leiders zich nu wel aan hun beloftes houden. Met de EU en EU-lidstaten pleegden we de voorbije weken intens overleg."

Dat België en andere EU-landen de komende weken met bepaalde maatregelen dreigen, wordt niet uitgesloten. "Uiteraard heeft het uitblijven van verkiezingen en het daaruit volgend gebrek aan legitimiteit van de Congolese overheidspartner gevolgen. Begin 2018 zitten we samen met de Congolese overheid om die consequenties te overlopen." Welke gevolgen laat de minister nog in het midden. Een opschorting van de ontwikkelingshulp lijkt niet aan de orde: "In elk geval willen we solidair blijven met de Congolese bevolking. De politieke situatie heeft een grote invloed op de verpaupering en instabiliteit."