'Valse' link tussen luchtvaart en aids

"Het viel me op dat het allemaal homomannen waren en dat een groot deel bij luchtvaartmaatschappijen werkte, met name bij KLM." Joep Lange, die als hoogleraar infectieziektes de eerste Nederlandse aidspatiënten behandelde in het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam, laat er weinig twijfel over bestaan. In de documentaire Aids: vluchten kon niet meer van Hetty Nietsch getuigen hij en anderen hoe 35 KLM-medewerkers overleden aan aids toen de ziekte pas uitbrak.

De homoseksuele stewards konden volgens de documentaire begin jaren tachtig op kosten van KLM verblijven in steden als San Francisco, Rio de Janeiro en New York, waar de homocultuur in die tijd al uitgebreider aanwezig was dan in Nederland. "Ik had vaak de Spartacus, een gids met uitgaansmogelijkheden voor gays, bij mij als ik op reis ging. Ik stapte in een taxi met mijn Spartacus op zak en hoopte dat de chauffeur mij naar de goede plek bracht", vertelt oud-senior purser Fred Peters bijvoorbeeld in de documentaire.

Onvolledig en onjuist

Bij de Belgische luchtvaartmaatschappij Sabena zou begin jaren tachtig een gelijkaardige cultuur hebben geleefd. De luchtvaartmaatschappij deed op dat moment behalve New York ook al bestemmingen in Afrika en Azië aan. "New York was een gekend adres voor homo's. We kwamen aan en de mannen wisten onmiddellijk de weg", vertelde Pat Ruysschaert, die toen stewardess was bij Sabena, in Nieuwe Feiten op Radio 1. "Zij gingen even hun eigen gangetje, ze waren gelukkig. We hadden al wel van aids gehoord, maar het wordt pas ernst als er mensen sterven."

Ruysschaert zag naar eigen zeggen enkele mooie jongens helemaal veranderen omdat ze met aids besmet geraakten. "Maar het was louter toeval als we hen terugzagen. Als ze ziek werden, werkten ze niet meer. Dan moesten wij achteraf vernemen dat het gedaan was met hen. We hoorden dan bijvoorbeeld dat iemand in de armen van zijn vriend was gestorven." Nochtans werd er volgens Ruysschaert niet officieel over gecommuniceerd. Uit de Nederlandse documentaire blijkt dat dat ook bij KLM niet het geval was.

KLM distantieert zich ondertussen van Aids: vluchten kon niet meer. De Nederlandse luchtvaartmaatschappij vindt de documentaire suggestief omdat de indruk wordt gewekt dat KLM aids naar Nederland bracht. "Dat is onvolledig en onjuist", zo staat te lezen in het personeelsblad van de luchtvaartmaatschappij.

Eerste patiënt

Ook of in België stewards vaker aids opliepen dan wie actief was in een andere beroepsgroep is moeilijk met zekerheid te zeggen. "De registratie van aidspatiënten gebeurde die eerste jaren heel onvolledig. Bovendien werd er bij de registratie niet gevraagd welk beroep de patiënt uitoefende", zegt Boris Cruyssaert, woordvoerder van Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid. "Het is dus best mogelijk dat handelsreizigers of mensen die om andere redenen veel reisden sneller of vaker drager waren van het aidsvirus."

Dat Gaëtan Dugas, een homoseksuele steward van Air Canada, de eerst beschreven aidspatiënt was, helpt de beeldvorming natuurlijk niet vooruit. "Het is duidelijk dat stewards de voorlopers van de globalisering waren. Ze hadden meer kans om in contact te komen met anderen, maar het lijkt me overdreven om die beroepsgroep te stigmatiseren", reageert Mit Philips, dokter bij Artsen Zonder Grenzen. "Deze verhalen zijn nogal anekdotisch. Je kunt evengoed zeggen dat het de kolonialen waren die aids naar België brachten. Of nog andere reizigers."

Volgens Philips is het typisch voor een maatschappij om te denken dat het aidsvirus van buitenaf kwam. In de Verenigde Staten werd oorspronkelijk aangenomen dat aids uit Haïti kwam, in Afrika doen legendes de ronde die een Chinese patiënt als aanstoker benoemen. Philips: "En toen ik nog studeerde, zag ik vooral mensen die met aids werden besmet in Midden-Afrika."