Aan de leiband van het volksgericht

Toen ik las dat Kristien Hemmerechts een boek klaar had over Michelle Martin, was mijn interesse meteen gewekt. De schrijfster is meter van Te Gek, het project dat zich inzet om psychiatrische problemen uit de taboesfeer te halen en, zo scheen het me toe, de ideale persoon om in de geest te kruipen van een vrouw met wie niemand zich identificeert.

Vroeger werden mensen met een psychiatrisch probleem beschouwd als bezetenen: wezens wier ziel door de duivel is aangetast. Vandaag is dit gelukkig anders, maar nu zijn misdadigers de duivels waar onze maatschappij op neerkijkt. Liefst van al verbannen we hen naar een plek waar ze, ver weg van ons, mogen branden in het vuur van onze verontwaardiging.

Te Gek is een goed initiatief omdat het stereotiepen ter discussie stelt en toont dat personen met psychiatrische problemen even menselijk zijn als elk van ons.

Ten aanzien van misdadigers ligt het psychologisch veel moeilijker om niet in stereotiepen te denken. Bij snelheidsduivels lukt dat - ondanks de vele slachtoffers - misschien nog wel, maar met de daden van Dutroux en diens kompanen belanden we in een ander verhaal. De gruwel en de systematiek van hun acties stoten ons tegen de borst. Ze verwerkelijken datgene wat we normaliter zelfs in de vorm van fictie nauwelijks verdragen.

Allemaal boeiende materie voor een roman die subtiel de grenzen van onze neiging tot stereotypering verkent. Ware het niet dat ik bij het lezen van De vrouw die de honden eten gaf vooral werd overvallen door een gevoel van slaap.

Kristien Hemmerechts start het boek nochtans veelbelovend met een citaat van de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt. Arendt verdiepte zich in de motieven en redeneringen van misdadigers als Adolf Eichmann, in de Tweede Wereldoorlog een van de hoofdverantwoordelijken voor de uitroeiingen in de concentratiekampen. Arendt stelde vast dat Eichmann verrassend banaal was. Ze verwachtte een gestoord onmens aan te treffen, maar ontmoette een technocraat die een goed inzicht had in menselijke verhoudingen; een man die stelde dat hij zijn plicht deed en ernaar streefde om zijn doelstellingen zo efficiënt mogelijk te realiseren.

Met wat fantasie zou je inderdaad een link kunnen zien tussen Eichmann en Michelle Martin: twee volgelingen die zich op het moment van hun daden opvallend weinig lieten leiden door ethische overwegingen.

Misdadige suggestie

Inderdaad, de psychologische grens tussen misdadigheid en normaliteit is minder strikt dan menigeen zou wensen. Zo toonden psychologen als Stanley Milgram met een reeks sociaal-psychologische experimenten in de jaren zestig al aan dat uitzinnige gehoorzaamheid geen uitzonderlijk fenomeen is. Onder het mom dat hij het effect van straf op leerprocessen bestudeerde, liet Milgram proefpersonen een elektroshock toedienen aan een onwillige leerling. In werkelijkheid was de leerling een acteur die niet echt stroomstoten toegediend kreeg. Wel reageerde hij net alsof de elektroshocks echt waren.

Stanley Milgram stelde vast dat de meerderheid van de proefpersonen zich opvallend inschikkelijk opstelde wanneer de proefleider instructies gaf om de leerling extreem hoge stroomstoten toe te dienen. Ondanks het gejammer van de acteur gaven de meeste deelnemers dodelijke schokken tot maar liefst 450 volt.

Over de psychologie van extreme volgzaamheid is het laatste woord nog niet gezegd. Blijkbaar zijn we meer vatbaar voor misdadige suggestie dan we graag toegeven. Echter, wie graag inzicht zou krijgen in subjectieve effecten van misdadige gehoorzaamheid en zou willen weten hoe iemand die zich liet meeslepen nadien terugkijkt op de eigen daden, kan dit boek beter naast zich neerleggen.

Niettemin wil ik het graag nog even over de inhoud hebben. De vrouw die de honden eten gaf is een monoloog die ons binnenleidt in de gedachten van Odette, alias Michelle Martin. Het hoofdpersonage blikt erin terug op haar relatie met Dutroux, familieverhoudingen, moederschap en de misdaden van haarzelf en van anderen.

Platitudes

De schrijfster slaagt er evenwel niet in om van haar hoofdpersonage - 'de meest gehate vrouw van België', zo leren we - een mens te maken. Het boek biedt geen overtuigend portret maar leest daarentegen als een aaneenschakeling van platitudes.

Hemmerechts maakt van Martin een zwakke vrouw die slechts aan het juk van haar depressieve moeder kon ontsnappen door de 'gratis pute' van Dutroux te worden. De schrijfster serveert daarbij een aantal gortige details, maar overtuigen doet ze nooit. Geen mens maar een onmens, zo lijkt de boodschap te zijn. Toen Dutroux in de gevangenis zat, gaf Odette de honden wel te eten, maar de jonge meisjes in de kelder liet ze doodgaan. Meer nog, om vervroegd vrij te komen papt ze aan met de nonnen, heeft ze gesprekken met een psychotherapeute en bekent ze zich tot het katholieke geloof. Allemaal oppervlakkige vleugjes mensachtig gedrag die de vermeende beestachtigheid van Michelle Martin verhullen.

Deur dicht

Tijdens het lezen van het boek vroeg ik me meermaals af waar Hemmerechts eigenlijk naar toe wil met deze oppervlakkige karakterschets - die stilistisch trouwens niet al te best in elkaar zit. Nog meer morele verontwaardiging creëren over Michelle Martin? Bewijzen dat iemand als Martin alle haat verdient die ze over zich heen krijgt? Suggereren dat misdadigers toch echt wel een ander soort mensen vormen?

Allemaal vragen die me vrij snel tot de conclusie brachten dat de schrijfster haar kostbare tijd beter anders had besteed. Hemmerechts maakt van de misdaad een taboe. Door Michelle Martin te verbeestelijken speelt ze in op de aversie van de lezer, maar sluit ze de deur voor meer diepgaande vragen over hoe een mens zich kan verhouden tot zijn misdaden.

Gelukkig kunnen we binnen dit genre teruggrijpen naar betere werken zoals De maagd Marino van Yves Petry die tonen dat het inderdaad anders kan.

Stijn Vanheule is professor psychoanalyse en psychodiagnostiek (UGent). Hij is onder meer auteur van Psychose anders bekeken (Lannoo, 2013).

Kristien Hemmerechts,De vrouw die de honden eten gaf, De Geus, 256 p., 19,95 euro.