Moedig voorwaarts met Mutti

"De tijden waarin we helemaal op anderen konden rekenen, zijn voor een stuk voorbij. Dat hebben we de jongste dagen kunnen ervaren. Daarom kan ik alleen maar zeggen: wij Europeanen moeten ons lot echt in eigen handen nemen." De woorden die Angela Merkel zondag in een Beierse bierhal sprak, hebben gensters geslagen tot ver buiten de CSU, de Europakritische zusterpartij van haar eigen christendemocratische CDU. Merkel, die al voor een vierde mandaat campagne voert, noemde Donald Trump niet met naam, het was de duidelijkheid voorbij dat ze hém en niemand anders in het vizier had.

De bondskanselier moest dan ook een flinke brok frustratie kwijt. Zowel de NAVO-top in Brussel als die van de G7 in het Siciliaanse Taormina was met een sisser afgelopen. Eerder dit jaar al, na Trumps aantreden, was Merkel ook in Washington koud onthaald. De VS-president is woest omdat Duitsland de Amerikaanse markt met auto's overspoelt. Én omdat Europa zo weinig bijdraagt aan de eigen militaire bescherming. Dat Trump zich nu ook uit het klimaatakkoord terugtrekt, maakt de trans-Atlantische relaties er alleen maar troebeler op.

Maar Merkel gaf niet alleen Trump een flinke prik. Evengoed wekte ze de indruk dat ze na de brexit ook op Groot-Brittannië niet meer rekende. Wir Europäer moeten onze eigen boontjes leren doppen, zo gaf ze aan. Straks zal niemand anders nog voor onze veiligheid instaan en dat zal inspanningen vergen waar het ons tot nu toe aan ontbroken heeft.

Militaire slagkracht

De verleiding is reëel om Merkels uitspraak van zondag, vooraleer ze bier dronk uit een buitenmaatse pul, als historisch af te doen.

Een Europa dat na zeven decennia niet langer door de VS verdedigd wordt, maar op eigen kracht de binnen- en buitenlandse bedreigingen afwendt? Een Unie die de handschoen opneemt en zichzelf militaire slagkracht aanmeet om wereldwijd nog mee te spelen? In het pacifistische, resoluut pro-Amerikaanse Duitsland van na de oorlog waren ze wel andere taal gewoon.

"Wat de bondskanselier zei, klonk dan ook minder politiek dan geopolitiek", stelt Yves Bertoncini van het Institut Jacques Delors, een denktank in Parijs. "Maar ons tijdvak is ernaar. Kijk naar de geschiedenis van de Europese eenmaking en je zult zien dat de grootste stappen altijd gezet worden op momenten van forse geopolitieke spanning. Zo zou het Europese project er nooit gekomen zijn zonder de angst voor Stalin in de jaren 50. De tweede doorstart volgde na de Koude Oorlog, toen de Amerikaanse president George Bush sr. en zijn Russische partner Jeltsin de ruimte schiepen voor de Europese uitbreiding. Zo groot was het geopolitieke elan toen dat Duitsland er zelfs zijn sterke mark voor liet vallen."

En dan is er een derde fase - nu: Europa kampt met een terreurgolf, Libië blijft onstabiel, Syrië is in oorlog, massamigratie en klimaatverandering stellen ons voor enorme uitdagingen. Trump en Poetin, twee erg koele minnaars van Europa, werken als buiten-Europese krachten op het lot van de Unie in.

Bertoncini: "Wat Merkel goed begrepen heeft, is dat de verwachtingen tegenover het Europese project weer toegenomen zijn en dat de blik van de burger opnieuw op Europa is gericht."

"De zeitgeist is veranderd", meent ook Europa-kenner Steven Van Hecke van het Instituut voor de Overheid (KU Leuven). "Tot enkele maanden geleden leek het alsof de Europese Unie machteloos toekeek en was het zelfs bon ton om haar af te vallen. Vandaag wordt Europa weer hip en groeit het zelfvertrouwen."

Verwijzen doet Van Hecke onder meer naar de verkiezingen in Oostenrijk, Nederland en Frankrijk, waar de anti-Europese populisten minder ver geraakt zijn dan gevreesd. Met Emmanuel Macron is in Parijs zowaar een dertiger aan zet die als weinig collega-regeringsleiders de Erasmus-generatie belichaamt. Het publiek juichte Macron ongedwongen toe bij diens aankomst in Berlijn; her en der in Duitse steden, en ook elders in Europa, gooiden de pro-Europese straatacties van Pulse of Europe hoge ogen.

Wat Merkel in dit verhaal komt doen? "Zij werkt stap voor stap, behoedzaam als ze is, aan meer samenhang binnen de Unie. Haar uitspraak in München was genuanceerd. Ze nam beredeneerde termen als 'helemaal' en 'voor een stuk' in de mond en noemde Trump niet met naam. Toch kwam het spontaan en voor de vuist weg over, wat ze daar zei. Maar Merkel kent natuurlijk het klappen van de zweep. Ze weet dat ieder woord dat ze uitspreekt gewikt en gewogen wordt."

Durf en overtuiging

Het leek bijna georkestreerd, het scenario van de voorbije week: een Merkel die relatief omzwachteld haar boosheid over Trump luchtte, een Macron die meteen daarna, expliciet en terwijl hij pal naast hem stond, Poetin de mantel uitveegde. "De Europeanen durven de rode lijn weer aan te geven", zegt Van Hecke. "Merkel heeft daarbij duidelijk gemaakt dat ze Macron niet aan zijn lot zal overlaten. Ze wil dat hij ook de nakende parlementsverkiezingen wint. Zodra die Franse en Duitse verkiezingen voorbij zijn, wordt het menens."

Alleszins denkt de bondskanselier Europeser dan een groot deel van haar eigen publieke opinie. "We hebben dat eerder al gezien bij haar aanpak van de vluchtelingencrisis en haar Wir schaffen das-slogan", zegt Karel Lannoo van het Centre for European Policy Studies. "We mogen Merkels erg pro-Europese houding in geen geval onderschatten. Meer zelfs, ze is de meest betrouwbare politica van de Unie. Het discours dat ze hield bij de ontvangst van Macron, in Berlijn, en waar ze 25 minuten lang sprak zonder ook maar een keer op haar blad te kijken, heeft me erg positief verrast. In het licht van haar campagne blijkt ze in staat risico's te nemen voor Europa."

Die durf, gestut door haar legendarische morele overtuiging, tekent Mutti helemaal: in München koos ze zondag voor het hol van de leeuw. De conservatieve CSU werd de voorbije jaren steeds minder Europa-gezind, als de dood als de partij is voor nog meer Duitse centen die naar de Unie zouden vloeien.

Met een verhaal over de eurozone en budgettaire versoepelingen zou Merkel de CSU niet tot ruimere liefde voor Europa hebben kunnen bewegen, dat weet ze als geen ander.

Met veiligheid misschien des te meer: niet alleen mag München zich het jaarlijkse toneel noemen van de meest prestigieuze veiligheidsconferentie ter wereld, nu ook de Duitsers aanslagen te verwerken kregen en Angela Merkel haar erg open beleid jegens vluchtelingen onder druk van de opinie moest bijsturen, probeert ze van de nood een deugd te maken. Ze zal, anders gezegd, niet minder Europees zijn dan haar erg Europese, sociaaldemocratische uitdager Martin Schulz (SPD); maar meer dan hem zal ze de urgentie uitspelen van een Europa dat ook geopolitiek meetelt.

"En dan, op een moment dat Donald Trump in Duitsland zo ongeliefd is, staat een vleug anti-Amerikanisme natuurlijk goed", zegt Ton Nijhuis, directeur van het Duitsland Instituut Amsterdam.

"Merkel zelf is uitgesproken Atlantisch, de soep zal dus zo heet niet worden gegeten als ze opgediend is. Maar stevig uit de hoek komen doet het altijd goed. Ze heeft zich hier alweer geprofileerd als de kanselier die zegt waar het op staat. Ze probeert in één ruk door het verwijt ongedaan te maken dat ze na de deal met Erdogan (Europees geld voor Turkije in ruil voor het indammen van de vluchtelingenstroom uit Syrië, LD) te slikken kreeg: dat ze een knieval voor hem had gemaakt."

Toch vreest Nijhuis dat Merkel haar hand heeft overspeeld, zondag. "Ze heeft het erg op zijn Merkels gedaan, hè. Redelijk, bezonnen, niet al te emotioneel. Alleen: zoiets krijgt onvermijdelijk een eigen dynamiek. Ik ben niet zeker dat ze goed besefte hoe hoog de golven wel zouden slaan. Ze creëerde de perceptie dat ze zeventig jaar stabiliteit en vrede wegschreef na vier maanden presidentschap van Trump. Het risico bestaat dat dit een selffulfilling prophecy wordt."

Nochtans, zo zeggen onze waarnemers, Trump noch Poetin ligt wakker van wat Europa hun dezer dagen voor de voeten werpt. En vooral: er zullen nog massa's water door de Rijn moeten stromen voor de Frans-Duitse as weer een speler van formaat wordt in een Unie die even complex als verscheiden is geworden.

EU-doorstart

Hoe zwaar wegen Merkels woorden dus als we weten dat, zoals Nijhuis zegt, "de Europese Unie erg goed is in het formuleren van prachtige vergezichten - dat we in tien jaar tijd de grootste kenniseconomie ter wereld zouden worden bijvoorbeeld - maar slecht in het produceren van boter bij de vis? Ik vrees dat er geen donder van terechtkomt!"

"Macron heeft alleszins begrepen dat hij geen economische eisen kan stellen aan Duitsland", denkt ook Yves Bertoncini. "Vóór de EU op dat vlak een nieuwe doorstart krijgt, en er gesproken kan worden over een soort regering van de eurozone die ook Zuid-Europa beter beschermt, moet het Franse huis op orde."

De nieuwe president weet wat hem te doen staat: de schuld moet naar beneden, de staat moet ophouden geld uit te geven dat er niet is. Met zijn nochtans keynesiaanse aanpak zet Frankrijk amper 1 procent groei neer, de EU-begrotingsnormen worden er al sinds 2007 niet meer gehaald. Merkel zou haar 'dure vriend' twee tot drie jaar gunnen om resultaat te boeken, meer niet.

Maar ook daar weer: in haar oproep voor een Europa dat zijn eigen broodjes smeert, treedt Angela Merkel de Fransen juist overtuigder bij dan vroeger. "Of hoe Duitsland deze week weer een stukje Franser werd", aldus Bertoncini. "Minder Atlantisch dus."

Het punt blijft: ook een zelfbedruipende collectieve veiligheid kost monumentaal veel geld. Niet veel burgers zijn geneigd dieper in de buidel te tasten voor defensie. De Amerikaanse klacht over hun buitenproportionele financiering van de NAVO houdt bovendien al decennia aan. De sterkste legermacht van Europa, de Britse, zit niet eens nog in de Unie. Berlijn zette Parijs en Londen een flinke hak toen het, in de aanloop naar de val van Kadhafi, weigerde om mee te werken aan de militaire operaties boven Libië. Waar heeft Frau Merkel het dan over?

"Die nieuwe impuls voor de eurozone zie ik er zelfs sneller komen dan die Europese defensie", zegt Steven Van Hecke. "Hoe dan ook zou het al goed zijn als Europa een werkbaar status quo kon bereiken. Dat is dan misschien niet de Unie van Guy Verhofstadt, maar het is zeker ook niet de Unie van Marine Le Pen."

Om het nieuwe moment aan te houden, moet Merkel winnen in september. De grote zege die de CDU zopas in de deelstaat Noordrijn-Westfalen neerzette, en eerder in Sleeswijk-Holstein en Saarland, maakt dat ze op rozen zit. Het gevaar van Alternative für Deutschland, de rechtse populisten, lijkt weer wat geweken, en ook Schulz likt zijn wonden.

Te vroeg victorie kraaien is haar ding niet, maar veel Duitsers hopen dat ze het haalt. "Het Europese glas was halfleeg. Nu is het opnieuw halfvol", besluit Lannoo. "Echt, daar heeft Merkel een heel verdienstelijke rol in gespeeld."