Kunst geneest

Isabel Vermote bespaart haar bezoekers de gruwelijke details niet van Rubens' Marteling van de heilige Livinius, en toch wordt er smakelijk gelachen met haar relaas over die tong die wordt afgesneden en aan een hond gevoerd. Hilariteit ook als bij een ander schilderij een duif zich op een strategisch plek heeft neergevlijd bij een naakte man.

Het is met een gulle glimlach dat de kunsthistorica haar vier toehoorders - mensen die met een ernstige of terminale ziekte kampen en daarvoor langsgaan bij dagcentrum Topaz van UZ Brussel - doorheen het Brussels Schone Kunstenmuseum (KMSKB) leidt. Ze toont hen hoe Pieter Bruegel een verhalenverteller is die speelt met licht, ze laat hen vol bewondering kijken naar de ongelofelijke details van Jan Baptist Bonnecroys Gezicht op Brussel.

Jane (25) kan het bijna niet geloven. "Is dat Brussel zoals het echt was?", vraagt ze en ze haalt haar gsm boven om een foto te nemen. Een vrouw met afasie, waardoor ze niet langer kan praten, laat enthousiaste klanken horen. We kunnen gerust het woord pretoogjes gebruiken.

Kunst geneest. Althans: kunst en cultuurbeleving zijn goed voor ons welzijn en dus ook voor onze gezondheid. Dat is het verhaal waarmee De helende kracht van kunst, een colloquium met workshops dat volgende week doorgaat, wil overtuigen.

Het KMSKB, dat meer museumbezoeken op maat wil voor mensen met een beperking en nu proefdraait met Topaz, is een van de voorbeelden die op het colloquium worden toegelicht. En opmerkelijker, de vraag wordt ook omgekeerd: kan kunst van artsen betere zorgverleners maken? Maar daarover straks meer.

De wetenschap is er eigenlijk al een tijdje uit: kunst en cultuurbeleving hebben wel degelijk een impact op de gezondheid van mensen. Er is kwantitatief onderzoek verricht bij mensen met kanker, oudere mensen, palliatieve patiënten. Verschillende kunstvormen zijn in rekening gebracht, hartslagen werden gemeten en andere vitale functies. Sommige studies duurden kort, andere liepen over een langere periode.

"Er is een tsunami aan onderzoek en bewijs. En de conclusie is duidelijk: hoera, kunst helpt", weet Julie Rodeyns. Vanuit cultuurbemiddelaar Matchbox ondersteunt zij verschillende artistieke projecten van Topaz en ze organiseert ook mee het colloquium.

Gelukkig theaterbezoek

"Steeds meer publicaties tonen aan dat zelfs passief bezig zijn met kunst, bijvoorbeeld een theatervoorstelling bezoeken, mensen minder depressief en dus gelukkiger maakt", weet professor Wim Distelmans (VUB), palliatief arts en medeoprichter van Topaz. "Leven mensen dan ook langer? Dat moet onderzoek nog uitwijzen. Ik heb alvast de indruk van wel, maar ik kan het niet hard maken."

In 1948 definieerde de Wereldgezondheidorganisatie gezondheid als meer dan slechts het uitblijven van ziekte of andere lichamelijke malaise. Het is evengoed "een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn".

Maar door de vergrijzing hebben steeds meer mensen last van ongeneeslijke kwalen, zegt Distelmans. "De vraag dringt zich dus op: hoe zorgen we ervoor dat mensen op een positieve, gezonde manier omgaan met hun beperkingen? En kunnen we dat stimuleren met creatieve en culturele impulsen?"

Het Brusselse dagcentrum Topaz organiseert niet alleen museumbezoeken. Via het project IN/FINITY brengt het kunstenaars en zijn gasten (zoals de bezoekers hier genoemd worden) samen. Er worden ateliers en workshops ingericht, met de bedoeling de kunstenaar uiteindelijk artistiek te inspireren.

Dat verhaal begon bij kunstenaar Jorge León, die jaren geleden al fotoateliers organiseerde bij Topaz. De interesse bij de gasten was groot en daaruit vloeide in 2014 zijn bijzondere en bekroonde film Before We Go. Drie mensen die stervende waren, deden daarin mee, bekende kunstenaars ook zoals choreografe Meg Stuart en ook het weelderige decor van de Muntschouwburg.

Omdat het project zo succesvol was, kreeg IN/FINITY vorig jaar cultuursubsidies en werkt het nu ook met andere kunstenaars. León brengt bovendien in de herfst een fotoboek uit in samenwerking met Topaz en ook het UZ Gent is met hem aan een artistiek project bezig.

Alleen thuis

Rosemarie (64) vertelt achteraf dat ze van de uitstap naar het museum geniet omdat ze anders alleen thuis zit. "We vergeten gemakkelijk hoe snel je in een isolement belandt als je ernstig ziek bent", weet Magriet De Maegd, die ook betrokken was bij de oprichting van Topaz. "Je valt een stukje uit de maatschappij."

Maar de vraag is: wat is het verschil tussen een artistiek fotoproject en pakweg een namiddag bloemschikken? Beide activiteiten bezorgen de gasten immers een bezigheid en sociaal contact. Of draagt kunst in zich een intrinsieke waarde die meer biedt dan wat aangename verstrooiing om lastige dagen door te komen?

"Bloemschikken of puzzelen zijn, en dat zeg ik met alle respect, een nogal betuttelende en infantiele manier om de tijd te verdrijven", vindt Distelmans. "Kunst daarentegen stimuleert mensen om dingen te doen waarvan ze niet dachten dat ze daartoe in staat waren."

Hij zag het zelf bij de film van León, hoe verzwakte mensen in een rolstoel toch een poging doen om even recht te staan en te dansen. "Ze stijgen letterlijk en figuurlijk boven zichzelf uit, en dat maakt mensen gelukkig." Volgens De Maegd vinden mensen zo ook de intellectuele uitdaging terug die ze in het ziektebed makkelijk verliezen.

Ze diept een artikel uit haar tas dat afgelopen weekend in deze krant stond, en waarin evolutiebioloog Richard Prum (Yale University) betoogt dat de mens meer is dan een overlevingsmachine, maar ook gedreven wordt door een verlangen naar schoonheid en plezier. "Daarover gaat het", zegt De Maegd. "Via kunst hebben we aandacht voor de waardigheid van onze gasten."

En nog iets: kunst gaat over betekenis, verhalen en reflectie, ook over zichzelf. Julie Rodeyns vertelt over Emi Kodama, een beeldend kunstenaar die meewerkt aan IN/FINITY. "Ze sprokkelt verhalen van de gasten van Topaz. Een psycholoog biedt ook een luisterend oor, maar hier vertrekken de gesprekken niet per se vanuit een probleem."

Ze moet denken aan een van de gasten die zo zijn levensverhaal liet optekenen. Zijn verleden was best zwaar, zo zat hij een tijdje in de gevangenis. "De samenwerking deed hem nadenken over zijn leven, over wat hij belangrijk vindt en wat hij daaruit kon meegeven aan anderen. Het liet hem toe iets wezenlijks uit te drukken."

Zweverig

Jane vertelt hetzelfde, dat IN/FINITY en kunst gaan over het verleden. Ze deed mee aan een fotoproject dat haar deed nadenken over haar eigen verhaal, en hier in het museum ziet ze hoe een andere geschiedenis wordt verteld en geconserveerd.

Zo laat kunst mensen ook toe om hun eigen verhaal te verbinden aan iets groters: de kunstenaar die langskomt, de maatschappij, het verleden, noem maar op. Distelmans: "Dit is geen creatieve therapie, maar kan wel therapeutisch werken. En dat is toch een andere insteek."

En, stelt hij, zeiden Freud en Heidegger en vele anderen niet dat kunst slechts ontstaat met de dood voor ogen? "Gedreven door het besef van sterfelijkheid creëren we dingen die we dan cultuur noemen. Het is een noodzaak om een eindig leven zin te geven, een actie tegen existentiële angst", zegt Distelmans. "Dus het lijkt mij evident dat kunst werkt tegen doodsangst en zingeving biedt."

Klinkt dat te zweverig voor het gemiddelde dokterskabinet? "Het kan best dat artsen hier meewarig op reageren", geeft Distelmans toe. "Ik ben hier zelf ook heel voorzichtig in. Ik hou van evidence based geneeskunde, ik vertel hier maar wat ik observeer. Maar het is niet omdat we nog geen harde feiten hebben, dat het niet klopt. Bovendien: de link tussen kunstbeleving en welzijn is wel degelijk bewezen."

Net als het verband tussen mentaal en fysiek welzijn, trouwens. "Anorexia is daarvan een extreem voorbeeld: extreme psychische ontreddering dat zich lichamelijk manifesteert", aldus de arts. "Plato zei het al: enkel dwazen maken een onderscheid tussen de psyche en het lichaam."

Wat alvast niet de bedoeling is, is om - in het geval van Topaz - de gasten kunstwerken of boeken toe te stoppen die specifiek gaan over sterven en afscheid, in de hoop hen daarmee te helpen. Op die manier, zo één op één, werkt het niet, vindt Rodeyns. "We hebben gemerkt dat we dan nogal snel onze eigen angsten en emoties op hen projecteren."

Dan kom je in situaties terecht waarin er geopperd wordt om de gasten in het KMSKB weg te houden van kunstwerken rond sterven en lijden, want dat zou niet aangenaam zijn, terwijl Rodeyns ervaart dat net deze mensen complexloos over die lastige onderwerpen kunnen praten. Maar het expliciet gaan opzoeken, hoeft ook niet. "We willen hen hier niet benaderen als patiënt. We doen een beroep op hen als mens."

Distelmans vindt daarom dat de hele gezondheidssector meer aandacht moet hebben voor cultuur. "Het is echt niet evident om, als je ziek of oud bent, actief met kunst bezig te zijn. De praktische drempels zijn heel hoog. Dus leg een bus in naar het museum voor al die mensen die in een woonzorgcentrum de hele dag naar de muur staren. De aarzeling zal eerst groot zijn, maar ik maak me sterk dat je snel veel bussen nodig hebt."

Dat kan Rodeyns beamen. "Ik heb al veel gewerkt met wat we doelgroepen noemen, en het frappeert me hier hoe groot de interesse is. Ik vermoed dat er, door hun situatie, een zeker gewicht hangt aan hun engagement. Ze geven zich er echt aan over."

Betere geneeskunde

En omgekeerd, hoe beïnvloedt kunst de dokter? Rodeyns neemt af en toe artsen (in spe) mee naar een tentoonstelling. "Ze hebben een nogal specifieke, mistrainde manier te kijken. Ze zien de wereld vanuit een diagnostische bril", merkt ze op. Wat zij dan doet, is open vragen stellen. "En dan doorvragen, om hun blik bloot te leggen."

Visual thinking strategies of VTS. Zo heet die methode om het observatievermogen aan te scherpen, en ze ontstond zowaar in een museum. Een Amerikaanse psycholoog en museummedewerker stelden namelijk vast dat mensen eigenlijk nogal weinig onthouden van een klassieke rondleiding.

VTS leert om in te zoomen op details zonder het bredere verhaal uit het oog te verliezen. De methodiek heeft ook aandacht voor de manier waarop observaties worden geformuleerd en staat stil bij de ambiguïteit die kunstwerken soms in zich dragen.

Hier blijft het vanuit ziekenhuizen en medische faculteiten vooralsnog bij sporadische interesse in zo'n rondleiding, maar in landen als Italië of de Verenigde Staten is het doodnormaal om met studenten geneeskunde op culturele uitstap te gaan. Harvard University heeft er zelfs een heel departement aan gewijd: Arts and Humanities.

Op de website somt het departement de voordelen van kunstbeleving voor de geneeskunde op en het lijstje is lang: van meer reflectie over het vermijden van burn-outs tot het aanscherpen van diagnostische vaardigheden en communicatie. Want goed leren kijken naar een schilderij is niet zo anders dan goed kijken naar een patiënt: details missen kan leiden tot een foute diagnose, en af en toe eens uitzoomen helpt dokters om rekening te houden met de patiënt als mens.

Distelmans maakt er wel een punt van om in zijn lessen over palliatieve geneeskunde te praten over kunst, of over het werk van Jorge León. "Artsen worden vaak blootgesteld aan depressies en burn-outs. En net als de rest van de mensheid zijn wij sterfelijke wezens. Ik vind het dus maar normaal dat ook de geneeskunde oog heeft voor cultuur."

De helende kracht van kunst, 20 juni in Brussel, georganiseerd door KMSKB, Matchbox, Thuis voor Psychosociale Oncologie en Palliatieve Zorg (Topaz) en VUB. Alle info: fine-arts-museum.be