'Wij zijn méér dan 1.400 gram eiwitten en vet'

Wij zijn ons brein. Zelfs veel mensen die het gelijknamige boek van neuroloog Dick Swaab niet lazen, zullen dat beamen. Wat we doen, voelen, denken, presteren en hoe we reageren vloeit voort uit onze hersenen, zo luidt de vanzelfsprekendheid. Daarom zijn er talloze boeken over hersentraining om intelligenter, efficiënter, emotioneel doortastender, sportiever, assertiever, succesvoller te worden. Daarom ook is er vandaag een 'pedoscan' waarop 'breindokters' kunnen zien wie pedofiele neigingen heeft. Daarom is een hersenafwijking voor sommigen een excuus voor misdaad (zie kader).

In een vlammend boek, Bevrijd de psychologie uit de greep van de hersenmythe, hakt gewoon hoogleraar klinische psychologie Jan Derksen (Universiteit van Nijmegen en VUB) in op die evolutie. En hij benadrukt: "Ik héb in hersenen staan snijden tijdens mijn opleiding. Ik heb psychofarmacologie gestudeerd en alle onderdeeltjes van het brein in handen gehad en de neurotransmitters bestudeerd. Maar psychologie tot 'het zijn de hersenen' reduceren is kwalijk. Dat gebeurt nu massaal."

De hersenwetenschap heeft toch bijgedragen aan onze kennis over de psyche?

"De bijdrage van de neurobiologie aan de psychologie en psychiatrie van de laatste twintig jaar is minimaal. Het heeft nog niet geleid tot betere medicijnen in de psychiatrie. Van de werking van het geheugen en van perceptie- en zintuigfuncties kan dat neurologisch onderzoek wel de grenzen aangeven. Ook voor taalonderzoek is het interessant. Maar dat is het zowat. De verklaringskracht van hersenprocessen voor de psychologie is dan ook zeer beperkt. Je ziet enkel dat er een fysieke pendant is van een psychisch proces. Natuurlijk is dat zo! Mensen zijn nu eenmaal het product van biologische, psychische en sociale processen, die complex in elkaar haken."

Dat verdampt?

"Absoluut. De psychologie vermagert. De studenten worden voorbereid om experimenten te doen. Wat je niet kunt zien op een scan telt niet en het begrip van en de kennis over psychologische processen nemen af. Het ironische is dat de technologie nu wel toont dat er een onbewust proces is voor je bewust een beslissing neemt, dus het 'onbewuste' van Freud. En ook zijn droomtheorie is nu 'fysiek' bevestigd. Veel psychologische mechanismen uiten zich inderdaad biologisch. Maar door enkel nog dat biologische te zien verschrompelt de psychologie."

Psychologie is wel razend populair en alomtegenwoordig, toch?

"Dat is schijn. Het gaat enkel over de buitenkant. Diepgaande kennis over hoe mensen in elkaar zitten verdwijnt. Hoe mensen zich verhouden tot dood en seks en andere generaties en zingeving, dat komt niet meer aan bod. Het gaat over 'boost je zelfvertrouwen', 'red je relatie', 'drie stappen naar succes'. Ik kreeg onlangs een dertiger op het spreekuur. Een hoog intelligente universitair. Hij zei: 'Ik ben burn-out.' Hij had een resem etiketten gekregen en dit was het nieuwste. Hij sprak zo over zichzelf: 'Ik heb niet de juiste uitdaging', enzovoort.

"Ik zei na kwartier: 'Man, ik val in slaap. Wat is er echt aan de hand?' Hij was totaal ontzet. Maar toen vertelde hij over zijn weggedrukt verdriet toen vier jaar geleden zijn moeder overleed. Hij had niet gerouwd en was sindsdien vervlakt. Dat hadden de coaches niet gezien. Meer dan een half jaar was aan die man geklust met bedrijfsartsen en reïntegratietrajecten en met inwisselbare etiketten die zogezegd een verklaring gaven. Hij had ook rug- en nekpijn waarvan bekend is dat die met ingeslikte woede te maken heeft. Maar daarmee moest hij dan naar de fysiotherapeut. Wie wel doorvraagt en de persoon even ontregelt, stoot op emotie, op patronen en kan iemand helpen daar inzicht in te krijgen. Dát is de klinische praktijk. En dát verdwijnt."

Hoe komt dat?

"Academici zijn onder invloed van neurobiologie gaan vinden dat de psycholoog precies zo moet werken als de neurobioloog: empirisch. Als het maar met scans is, dan krijg je geld. Maar emoties zie je niet op een scan. In de realiteit hebben mensen ouders die overlijden, buren die irriteren, relatieproblemen. Veel collega's zitten maar in dat lab en ervaren niet meer hoe mensen door psychische interventies kunnen veranderen. Het inzicht verwatert zo dat psychische processen een eigen autonomie hebben en dat dat het is en niet een stofje of een hersengebiedje dat bijvoorbeeld een angststoornis veroorzaakt.

"Maatschappelijk is het ook erg praktisch. Het leven is zeer veeleisend vandaag. Als je een stemmingsstoornis hebt en je moet kiezen tussen de verklaring 'u hebt een serotoninetekort' of 'u hebt uw sterke behoefte aan liefde ingeslikt', is het makkelijker om voor dat eerste te kiezen."

Wat zijn de gevolgen?

"Dat we mensen neurobiologisch overbehandelen en psychisch onderbehandelen. Hulpverle- ners leren dat een depressie een chemische disbalans is. Niemand vraagt zich af of het niet omgekeerd is. Men lijkt te vergeten dat een depressie kan opklaren wanneer je de onderhuidse ingeslikte woede kunt laten uitbarsten. Nu moet iemand zijn gedrag en 'denken' aanpassen. Dat werkt dan niet zo goed en dan doen ze er pillen bij. Het onderliggende leed blijft etteren.

"Of neem een moeder die een dwangstoornis heeft bij een pasgeborene en die dertig keer per dag kijkt of het kind ademhaalt. Haar leren gedragstherapeuten om dat niet meer te doen. Niemand zegt nog: 'Mevrouw, waar irriteert u zich aan bij de baby? In welke mate haalt die uw leven overhoop? Waar zit de wanhoop en de ellende? De agressie? U hoeft niet alleen blij te zijn.' Het gegeven dat zo'n dwangstoornis door opgekropte agressie ontstaat is weg.

"Nog een gevolg is dat er geen echt psychologisch onderzoek meer gebeurt. De concepten uit de tijd van Freud moeten we aanpassen aan onze tijd maar daar krijg je geen geld voor, want het is niet 'tastbaar'. In de kwantummechanica is wat men bestudeert dat ook niet, maar daar kraait geen haan naar."

Waarom is er nood aan complexe psychologische theorie?

"Het studieobject is, zeker vandaag, erg complex. We zijn biologische wezens die bij de geboorte in een ingewikkelde omgeving terechtkomen en vanaf dan ontrollen er zich psychische scenario's die een weerslag hebben op onze biologische en sociale ontwikkeling en omgekeerd. Je hebt theorie nodig om dat vast te grijpen. Je moet op basis van wat je vaststelt voorspellen wat de mechanismen kunnen zijn. Veel vrouwen die om psychologische hulp vragen hebben bijvoorbeeld een overstreng super- ego. Als je die theorie kent en dan die gewetensdruk bij iemand probeert te verkleinen, dan zie je dat dat werkt. Als dat niet over de werkelijkheid gaat, dan weet ik het niet meer.

"Ook thema's als identiteitsvorming en hechtingstheorie krijgen geen aandacht. Nochtans liggen ze aan de basis van ernstige maatschappelijke problemen, zoals de integratieproblematiek."

Hoe zit dat nu met al die berichten à la 'mannen zijn jagers' en 'wie geen lief vindt heeft te weinig knuffelhormoon'?

"Dat eerste komt uit de evolutiepsychologie. Dat is veel te vaag en te ontoereikend voor psychotherapie. Het knuffelhormoon oxytocine is een van de neurochemische hypes. Wie het toegediend krijgt, gaat zich zogenaamd meer hechten. Maar daarna is het experiment voorbij en dan gaan mensen zich ook, in meerdere of mindere mate binden aan welbepaalde mensen in welbepaalde situaties. De hechtingstheorie, die nochtans goed is onderbouwd, wordt compleet genegeerd. Die oxytocine is gewoon een biologisch resultaat van hechting.

"Het gaat zelfs nog verder: een Nederlandse professor kreeg geld om te zoeken naar het 'hechtingsgen'. (lacht) Ze hebben het natuurlijk nog altijd niet gevonden. Een ander waanzinnig voorbeeld was een onderzoek naar posttraumatische stress als gevolg van de vuurwerkramp in Enschede. Men had ontdekt dat rokers meer last hadden van posttraumatische stress dan niet-rokers. Daar kwam dan een neurobiologische zogenaamde verklaring over. Iets met de hersenen. Terwijl we uit de psychologie zeer goed weten dat bijvoorbeeld onveilige gehechtheid in de vroege kindertijd zowel roken als een trauma kan faciliteren."

Is er dan voor geen enkel psychisch proces een neurobiologische oorzaak?

"Zelden. ADHD zou neurobiologisch zijn. Maar zelfs dat is niet hard gemaakt. Er zijn uiteraard neurobiologische correlaties en daar wordt dan iets van benoemd. Maar dat is geen verklaring!"

En hoe zit het met de vrije wil, die volgens Dick Swaab niet bestaat, terwijl we volgens al die hersentrainingsboeken net wel maakbaar zijn?

"Dat laatste is echt een denkfout. De breintrainers trainen niet de hersenen maar psychische patronen, zoals je geheugen, en dat heeft consequenties voor de hersenen. Enkel de weerslag is biologisch. Er is eindeloos gezocht naar een intelligentie-gen en het is niet gevonden. IQ is ook niet erfelijk. Nu is bij jonge mensen ontdekt dat hun IQ heel erg kan wisselen. In de vakantie zijn ze dommer. Dat is dus een psychisch proces, geen hersenkwab.

"Wat Swaab betreft, zijn bewering dat alles al in de hersenen vastligt, dat zijn gewoon voorbewuste psychische processen. Hij plaatst biologie waar ik psychologie plaats. Wie in staat is inzicht te krijgen in de diepere motieven voor zijn of haar handelen, kan wel degelijk ingrijpen in denken en doen. Ik zie dagelijks hoe mensen dat ontdekken.

"Het ergerlijke aan Swaab en co is dat ze onbewuste psychische processen overslaan. Voor hen zijn er hersenen en dan gedrag en verder niets. Die hele tussenlaag van psychologie gooien ze weg. Dat is kwalijk, want leken zijn daarmee weg. De theorie over het 'puberende brein' van Eveline Crone, bijvoorbeeld, verwart ouders. 'Dat brein ontwikkelt, dus we doen even niets', denken ze. Je moet juist wél wat doen om die ontwikkeling te stimuleren. Het brein is een product. Het weegt 400 gram bij geboorte en 1.400 gram als we volwassen zijn. Je werkt daaraan in de opvoeding. Je kunt niet zeggen: 'Ik heb niet de juiste bult in mijn brein om viool te spelen.' Doe het elke dag en dan komt die bult er. Hersenen zijn de eerste twintig jaar erg flexibel en onder andere het hechtingsproces heeft een grote impact op die hersenen. Het gevaar van dat determinisme van Swaab is dat men fatalistisch wordt en dat ouders het belang van structuur en aandacht geven gaan relativeren."

Dat hersenonderzoek is toch allemaal bewezen?

"O ja? Crone schroeft haar conclusies nu terug en van Swaabs hypothese die zegt dat je door de opbouw van neurochemische patronen in de baarmoeder al voorbestemd wordt tot meer agressief gedrag, blijft na analyse door methodologen weinig overeind. Er zijn correlaties maar dat is niet hetzelfde als oorzaak en vervolg. Swaabs dure uitspraken worden trouwens niet gedeeld door de beste academici. Maar sommige onderzoekers raken zo in de ban van de verklaringskracht van de hersenen dat ze niet meer voor rede vatbaar zijn."

Ze noemen het bevrijdend dat het niet aan jezelf maar aan je hersenen ligt als je bijvoorbeeld crimineel of polygaam bent.

"(droog) Dat is ideologie, geen wetenschap. En meestal is het niet bevrijdend om te horen dat je er zogezegd niets aan kunt doen."

Wat moet er nu volgens u gebeuren?

"Ik pleit ervoor om in de eerstelijnszorg, op het niveau van de huisarts, psychologen met artsen altijd samen te zetten en mensen dus tegelijk medisch en psychologisch te helpen. In Vlaanderen loopt men daarin trouwens dertig jaar achter in vergelijking met Nederland. Men zou geld uitsparen en tijdverlies en leed vermijden.

"Omgekeerd weten psychologen te weinig over het lichaam, de schildklier, bloedarmoede en neuropsychologische patronen. Het is een geheel. 'Is dit geen hersentumor in plaats van een psychose?' moet ook een vraag zijn. Ik kreeg eens een 73-jarige doorgestuurd door een huisarts. Hij was 'depressief' gelabeld. Uit mijn vragen bleek dat hij daar niet direct voor in aanmerking kwam. Wel waren zijn voeten en handen opgezwollen. Ik gaf hem een enkele reis naar de cardioloog. Nadien blijkt dat hij bijna dood was geweest door lekkende kleppen. Je kunt je niet veroorloven om onvoldoende te weten over een van de drie 'onderdelen': psychologische, fysieke en sociale. Daar moet je dan creatief mee aan de slag, en niet volgens oppervlakkige protocollen.

"Als iemand bij mij komt met paniekstoornis en ik weet niets van de symptomen, dan ben ik aan te klagen. Als ik enkel naar de uiterlijke kenmerken kijk ook. Ik héb al veel mensen met succes op de pillen gezet. Omdat bleek dat depressie in hun familie zat, bijvoorbeeld. Maar nu zie je dat mensen na tien minuten bij huisarts in huilen uitbarsten omdat ze het beroerd hebben en dan moeten ze meteen pillen slikken. Dan gaat heel veel mis. Iemand onterecht pillen geven legt die persoon lam.

"Of neem die student van 27 die bij me kwam en al acht jaar parexotine nam voor 'stemmings- en dwangstoornis'. Hij kon maar niet kiezen wat hij zou studeren. Maar wat bleek na wat doorvragen? Hij had nog nooit enig seksueel contact gehad en verlangde daar hevig naar maar durfde niet. Geen toeval, want parexotine legt je libido plat. Die kerel zat helemaal in de knoop met zijn 'dwangstoornis' over die studiekeuze maar daaronder zat iets helemaal anders. Acht jaar lang was hij gereduceerd tot een 'zieke' met een 'stoornis.' Vindt u dat niet triest? En dat is een rechtstreeks gevolg van die zo wonderlijke neurobiologische revolutie in de psychologie."

Jan Derksen, Bevrijd de psychologie uit de greep van de hersenmythe, Bert Bakker, 208 p., 17,95 euro