'We moeten nadenken over onze emoties'

"U kunt mij gelukkig maken. Ik wil mij echt helemaal te buiten gaan aan Belgische frietjes." De wereldberoemde Damasio ziet het zitten. Met een plattegrond van Leuven in de hand vraagt hij de weg naar een restaurant waar toch zekerBelgian fries te krijgen zijn. "Af en toe moet je je laten gaan", zegt hij. Uit zijn mond klinkt dat cliché veel specialer.

De naar de VS verhuisde medicus en hoogleraar neurologie weet als geen ander hoe onze gevoelens en verlangens op elkaar inspelen en hoe onze hersenen dat sturen. Internationale faam verwierf hij met zijn boek De vergissing van Descartes: Gevoel, verstand en het menselijk brein, waarin hij de biologische basis van emoties aantoont en komaf maakt met het eeuwenoude idee dat ons lichaam en onze geest los van elkaar staan. Descartes' stelling dat wat we denken en voelen buiten ons lichaam ligt, is sinds dat boek aan diggelen geslagen.

Damasio onderstreept daarbij het belang van emoties, voor het individu en voor de samenleving. Rede en gevoel zijn allebei essentieel, zo toont hij. Beroemd is zijn analyse van patiënten met bepaalde hersenschade die geen emoties meer hebben. Ze slagen er niet meer in om beslissingen te nemen. In zijn meest recente werk, Het zelf wordt zich bewust (2010), exploreert Damasio hoe het kan dat uit onze biologie niet alleen ons denken en onze emoties recht-streeks ontstaan, maar hoe ook ons bewustzijn uit die grijze kwab voortkomt. Volgens Damasio is ons bewustzijn een verzameling van patronen van activiteiten in de hersenen waarin waarneming van externe prikkels en interne prikkels worden geïntegreerd. Omdat we permanent in contact zijn met onze lichamelijke toestand, hebben we een bewustzijn.

U wordt gelauwerd voor uw hele carrière. Wat was voor u een eureka-moment?

"Er zijn er meerdere geweest. Ik dacht dat ik een idee of hypothese had en soms bleek het te kloppen. Na dertig jaar onderzoek. Bijvoorbeeld de ideeën over emoties en het belang dat ze hebben bij het nemen van beslissingen. Of de rol van emoties in de constructie van de moraal. Emoties ontstaan uit zelfbehoud. Angst, afkeer, blijdschap, vreugde... geven fysieke signalen die ons helpen overleven.

"Dat het hersenonderzoek liet zien dat die ideeën ook werkelijk kloppen, was behoorlijk overweldigend. Vooral omdat het zo tegengesteld leek aan het heersende idee dat ons lichaam en onze emoties en geest aparte entiteiten zijn. Maar dat is nu eenmaal wetenschap. Soms moeten we de zaken op hun kop zetten omdat de onderzoeksresultaten dat eisen.

"Nu ben ik erg bezig met proberen te begrijpen hoe gevoelens - niet emoties maar gevoelens, de echte ervaring van de toestand waarin het lichaam zich bevindt - ontstaan op het niveau van een cel. Mijn paper daarover is net verschenen in Nature Neuroscience. Ik ben zeer gefascineerd en wil dat verder uitwerken. De hypothese gaat over hoe bepaalde vezeltypes meer dan andere aan zet zijn bij het ontstaan van gevoelstoestanden omwille van hun relatie met het interne aspect van ons organisme."

U hebt bewezen dat emoties fysiek, biologie zijn. Wat zou iedereen daarover moeten weten?

"Het is ingewikkeld, maar alle mensen hebben er belang bij de basis hiervan te begrijpen. Wanneer je emoties voelt zoals medelijden, geluk, angst, dan is dat een specifieke verzameling van acties in onze hersenen waarbij die zeer efficiënt een vast programma uitrollen dat zeer voordelig is voor ons als organisme. Wanneer je een gevoel hebt, dan is dat de ervaring van zo'n programma. Emotie gaat dus over motion, beweging, actie. Het is als een mini-concert. Gevoel gaat over een ervaring. Het is een idee dat we in onze hersenen ontwikkelen over wat er gebeurt als we een emotie hebben.

"Het is vreemd dat in de geschiedenis van de filosofie en cultuur die twee zeer verschillende zaken door elkaar zijn gehaald. En je kunt je zeker voorstellen dat simpele organismen emoties hebben maar geen gevoelens, omdat ze diezelfde overlevingsprogramma's gebruiken maar de capaciteit niet hebben daar dan ook over na te denken. Gevoelens zijn bovendien niet altijd het resultaat van een emotie, maar soms ook van de staat van het lichaam, zoals honger, dorst. Gevoelens kunnen dus gaan over alles wat in het lichaam kan gebeuren: de natuurlijke mechanismen die het lichaam in leven en in evenwicht houden, of die zeer specifieke actieprogramma's die we emoties noemen. Wie zegt dat je naar je emoties moet luisteren zegt in feite dat je moet nadenken over de ervaringen die je hebt met je lichaam, zoals wat het doormaakt bij de interactie met anderen."

Goed, wat is nu uw advies voor ons leken? Hoe moeten we onze emoties hanteren en aanwenden om beslissingen te nemen?

"Ik wou dat ik advies had voor mezelf! De neurologische kennis vertalen naar het dagelijks leven is een ander paar mouwen. Maar wat altijd goed is, is zoveel mogelijk nadenken over wat je doormaakt wanneer je beslissingen neemt. Op dagelijkse basis. Op die manier train je jezelf en ben je beter voorbereid op het nemen van moeilijke beslissingen. Wat maak je door, wat voel je en op basis waarvan nam je de beslissing: berekendheid, de onweerstaanbare aantrekkingskracht van iemand of iets? Oefen.

"Daarom is kunst ook zo belangrijk. Films, boeken, alle kunstvormen zijn in feite ook altijd een repetitie voor het echte leven. Daarnaast is het duidelijk dat je emoties niet oncontroleerbaar mag laten worden, zowel de negatieve als de positieve. Wanneer ze te oncontroleerbaar zijn, zullen ze geen goede raadgevers zijn, terwijl ze essentieel als raadgevers dienen. Neem nu angst. Als angst je volledig overmant, dan zul je jezelf net niet beschermen. Of als je opwinding voor iets of iemand oncontroleerbaar is, is dat ook zo. Overdaad schaadt. Maar goed, ik vind zelf ook wel dat het soms erg fijn kan zijn een beetje buitensporigheid toe te laten. Zoals met die frieten nu. Opwinding en de gelukzaligheid daarvan hebben we af en toe ook nodig."

'We zijn ons brein.' Dat is de heersende trend in de neuropsychologie. Het verband met uw werk lijkt sterk, maar bent u het eens met die stelling?

"Het is natuurlijk een fout om een ziekte of een sociaal proces te verklaren vanuit de basale mechanismen in de hersenen, zoals depressie verbinden met een gebrek aan dopamine. Wij zijn het resultaat van zoveel laagjes: omgeving, geschiedenis, interactie met anderen en met onszelf, uiterst geraffineerde biologie. Dat fijnmazig en complex geheel reduceren tot hersengebiedjes en chemie is behoorlijk komisch.

"Het is anderzijds ook zeer belangrijk niet in de meer traditionele valkuil te trappen, waarbij alles wordt verklaard vanuit de geest en de sociale setting, zonder rekening te houden met de biologie. Ook dat is te simpel. Het is zeer belangrijk ons gedrag niet te reduceren tot biologie. In sommige uitzonderlijke gevallen geven bepaalde genen aanleiding tot crimineel gedrag. Maar zelfs dan speelt de omgeving een rol. En mensen moeten hun verantwoordelijkheid niet afschuiven op biologie. Het klopt dat onze vrije wil niet 100 procent is, maar we hebben wel degelijk heel wat mogelijkheden om onszelf te sturen. Zelfs met slechte genen ben je nog altijd verantwoordelijk voor wat je doet. We moeten verantwoording aan de maatschappij afleggen."

Waarom denken we al zo lang dat lichaam en geest afgescheiden zijn?

"Al op erg jonge leeftijd beschikken we over een zeer rijke en flexibele geest. Het idee dat dit alles uit een klomp als de hersenen kan komen, is moeilijk te aanvaarden. De hersenen zijn zeer fysiek, een beetje groter dan het hart, ook vlezig. Toch bestaan ze uit een ongelofelijk complexe structuur van miljoenen en miljoenen neuronen in circuits en een enorm aantal moleculen, niet met het blote oog te zien. De wereld van de geest komt uit een microwereld die enkel met speciale apparatuur zichtbaar is. Daarom vinden we dat idee zo moeilijk te aanvaarden. Het is perfect te begrijpen dat we in de filosofie niet als vanzelf op de hypothese kwamen dat geestelijke rijkdom uit die microwereld komt."

Waaraan is uw volgende onderzoek gewijd?

"Twee zaken wil ik absoluut onderzoeken. Na de vraag hoe ons zelfbewustzijn op het niveau van de hersenen ontstaat, wil ik onderzoeken hoe de regulering van ons lichaam via emoties niet alleen tot een zelfbewustzijn leidt, maar hoe zo ook de verschillende culturen zijn ontstaan. Ook dat zit rechtstreeks verankerd in de biologie. Daarnaast wil ik nog de vraag helpen oplossen hoe gevoelens zijn georganiseerd en wat de impact daarvan is bij zware ziektes zoals verslavingen en depressies. Dat zijn gevoelsziektes en die aandoeningen begrijpen we echt nog niet, waardoor we ze ook nog niet goed behandelen."