Kunst als grote rijkdom

In Kinshasa stapelen de clichés zich op. De adjectieven rijk en arm doen haasje-over hier. Hoofdstad van een land dat rijk is in de grond, maar arm aan de oppervlakte. De erbarmelijke levensomstandigheden van de Kinois striemen je in het gezicht. Maar een van de grote rijkdommen van de stad is de overweldigende kracht waarmee jonge Congolese kunstenaars zich uit hun dagelijkse, surrealistische bestaan proberen te werken.

Subsidies, galerieën, of cultuurkaternen in de pers zijn onbestaande hier. Een handvol bibliotheken telt deze stad van 10 miljoen inwoners. Boeken zijn er nauwelijks, een krant kan slechts een zeer selecte minderheid betalen, het internet werkt tergend traag. Het gebrek aan informatie in Kinshasa is totaal. Zoals actrice Starlette Matata zegt: "We hebben enkel televisie. Als er tenminste elektriciteit is."

A l'improviste

Maar creativiteit is koppiger dan materieel gebrek. Dat bewijst Lés Bejarts ('Beaux Elégants Jeunes Artistes'): een kleine plaats in de wijk Bandalungwa, uit de grond gestampt door enkele jongeren, waar de jeugd van Kinshasa terecht kan om te acteren, te dansen, te schrijven. "Poëzie of literatuur schrijven in Kinshasa is moeilijk", zegt bezieler Papy Mbwiti (35). "Er is geen stilte in de stad, en met deze ruimte proberen we wat afscherming te bieden tegen het lawaai van alledag. De Kinois weigeren de stilte, want stilte confronteert je met jezelf. Op straat kun je het harde leven tenminste met elkaar delen."

Geduldig en hard vechten om hun talent erkend te zien, dat is wat jonge kunstenaars hier moeten doen. Nauwelijks met de juiste middelen, vaak à l'improviste. Mais à Kinshasa, on se débrouille.

'Dansen is een serieuze job'

Jolie Ngemi (24)

'Toen ik drie was, kon ik al alle Congolese dansen. Enkele jaren later zag een Congolese choreograaf me bezig terwijl ik in de kerk aan het dansen was en hij nodigde me uit om zich aan te sluiten bij zijn dansgezelschap. Dat was het begin van alles. Maar het was duidelijk dat ik veel moest leren. Hedendaagse dans kende ik toen nog niet."

Ondertussen werkte Jolie al samen met onder anderen Wim Vandekeybus en de Canadees-Poolse-Brusselse choreografe Ula Sickle, en toerde ze door Goma, Kisangani, Rwanda, Brussel, Parijs, Bologna en Wenen. Met Sickle werkte ze samen aan Jolie, haar eerste solovoorstelling. En nu begint ze over enkele maanden als een van de gelukkigen haar opleiding aan P.A.R.T.S., de Brusselse dansschool van Anne Teresa de Keersmaeker. "Nerveus? Ja. Maar ik wil zo hard. Ik ben de dochter van een dominee, en hij wilde niet dat ik zou dansen. Hij vond het moeilijk dat ik mijn lichaam voor een publiek zou exposeren. Maar dat klopt niet. Als ik dans, is het mijn binnenste dat ik laat zien. Mijn vader drong erop aan dat ik iets zou studeren waarmee ik een bureaujob zou kunnen uitoefenen, want ik had daar het verstand voor, zei hij. Ik heb geroepen, getierd en gesmeekt om toch te mogen blijven dansen. Et voilà. Ondertussen is hij trouwens helemaal bijgedraaid. Hij begrijpt nu ook dat dansen een serieuze job is, en dat het heel hard werken is. Dat ik nu aan P.A.R.T.S. kan beginnen, is geweldig. Als ik terugkom, kan ik hier mijn ervaringen en mijn kennis delen, en andere jonge dansers inspireren met wat ik in mijn opleiding gezien, gehoord en gedaan heb."

Terugkomen, het is een woord dat dikwijls valt bij de jonge Kinois voor wie de schouwburgen in Europa of de States al realiteit geworden zijn. "Mijn grote droom is een permanent danscentrum oprichten in Kinshasa. Les Béjarts is geweldig, maar je kunt hier nooit doorwerken: je bent niet de enige die komt spelen of dansen, dus moet je altijd wachten tot de anderen klaar zijn. Ik zou graag een eigen school oprichten, waar er water klaarstaat voor de dansers, en waar ze constant met hun werk kunnen bezig zijn."

En dan vliegt ze het podium op in Les Béjarts. Een brok beton, ongeveer van tien bij tien, met oneffenheden, gaten, zand en stof. Maar het lijf van deze jonge Congolezen is meer gewend dan dat. En dus danst Jolie alsof haar leven ervan afhangt.

'Er gebeurt niets vanuit de overheid'

Starlette Matata (42)

'Mijn grote droom is om van deze plaats iets structureels te maken. Partners te hebben die ons materiaal en middelen geven om ervoor te zorgen dat de kinderen uit de buurt hier nog meer kunnen komen." De ravissante Congolese actrice Starlette Matata (rechts op de foto) is een rasechte entrepreneur. Ze huurt een perceel in Kinshasa, heeft er haar eigen restaurantje geopend, verhuurt er enkele kamers, en mede met de opbrengsten daarvan creëert ze een podium voor kinderen en jongeren uit de buurt die zich creatief willen uitleven. Dans, hedendaagse dans, choreografie, theater, muziek: elke vakantie kan de jeugd terecht bij Chez Starlette, een binnenplaats in de wijk Bandalungwa. Onderdak en werkplaats tegelijk.

"Vanuit de overheid gebeurt er niets", zucht Starlette. "Er zijn steeds minder culturele activiteiten in Kinshasa. Muziek vind je overal, maar als het over theater en dans gaat, is er een groot gebrek aan plaatsen waar jongeren zich kunnen vormen en ontwikkelen. En dat terwijl er zoveel talent aanwezig is. Ik verzeker u: er zitten echte kunstenaars tussen de kinderen."

Wat de KVS hier jaarlijks doet, is dus erg waardevol voor deze stad, legt Starlette uit. Het biedt artiesten van hier de mogelijkheid om zich uit te drukken, om kunstenaars uit de hele wereld te ontmoeten, en om connecties aan te knopen met de internationale kunstscene.

Zelf speelde Starlette enkele jaren geleden mee in de voorstelling A l'attente du livre d'or, van Johan Dehollander. En binnenkort is ze opnieuw in België, met de voorstelling Ilona. Rosetta. Sue van de Duitse regisseur Sebastian Nübling. "Toen ik voor het eerst in Brussel kwam, kon ik alleen maar bewonderend kijken naar alle theaters, galerieën en werkplaatsen die er in België zijn. Brussel is een fijne stad, al hou ik nog net iets meer van Gent, waar hebben we ook gespeeld hebben met A l'attente du livre d'or. De rust in die stad is zalig. Mijn band met Gent is bovendien extra speciaal, omdat ik er heb leren fietsen. Ik had nog nooit van mijn leven op een fiets gezeten, maar na enkele mislukte pogingen is het me gelukt om op twee wielen door de stad te rijden!"

De schaterlach van Starlette is niet gemaakt om op een binnenplaats te blijven. En zo krijgen de mannen die hier het concert van vanavond aan het voorbereiden zijn, er ineens een danseres bij op het podium. Zelfs de soundcheck is een feestje hier. Twee kinderen uit de buurt scharen zich aan Starlettes zijde. C'est parti. Et c'est party.

'Ik kies voor artistieke fotografie'

Kiripi Katembo Siku (33)

Kijken, zoeken en klikken: fotograaf Kiripi Katembo Siku doet in Kinshasa wat elke fotograaf moet doen. Maar foto's nemen is geen sinecure hier, wegens tal van redenen: bijgeloof, een grote gevoeligheid voor het vastleggen van de armoede, een politiek verbod om te fotograferen onder het regime van Mobutu, wat nog altijd zijn sporen nalaat. Maar dat houdt deze Congolees niet tegen.

"Ik ben begonnen als schilder, maar fotografie vind ik een grotere uitdaging. Het is moeilijker om het uit te oefenen, en zo kan ik veel meer mijn grenzen aftasten. In het begin kreeg ik veel reacties. Mensen begrepen niet dat ik het risico nam, of vroegen me of ik wel de toelating had om foto's te nemen. Dat is wel wat gebeterd, maar ik neem ook vaak iemand mee om me wat te helpen bij het uitoefenen van mijn werk, die er dan ook wat aan verdient."

Wat Kiripi interesseert, is de structuur van een stad op plaatsen waar de overheid niet tussenkomt. Hoe een stad groeit en muteert, zonder hulp of regels van bovenaf. Hoe mensen een kraampje beginnen langs de kant van de weg, en een constructie zoeken om dat kraampje vast te maken aan een gevel. Nadat hij toegang heeft gezocht tot de bovenste verdieping van een gebouw, neemt hij zijn foto's vanuit dat vogelperspectief. "Ik heb wel een duidelijke keuze gemaakt voor artistieke fotografie, niet voor documentaire of journalistieke fotografie. Mijn foto's moeten kleine schilderijen zijn."

Voor de reeks Yango fotografeert Kiripi de spiegelingen van de stad in het water: in de Congostroom, in de open riolen van Kinshasa. Voor zijn uiteindelijke beeld draait hij die spiegeling om, met een verrassende schoonheid als resultaat.

Voor Kiripi loopt het zo goed dat hij nu zijn brood verdient met zijn talent. Tijdens onze toer met hem doorheen de stad, krijgt hij meermaals telefoon over opdrachten, internationale expo's en ontmoetingen. De affiche van het prestigieuze festival van Avignon is van zijn hand dit jaar. Kiripi kan ook steeds meer andere artiesten uit Kinshasa ondersteunen in hun werk. Roger bijvoorbeeld, die werkt aan een portrettenreeks van de Kinois. Nadat hij hen een pint betaald heeft, neemt hij foto's van de mensen op straat. Hoe hij het moet aanpakken als zijn reeks af is, weet hij nog niet. "Roger moet je onthouden", stelt Kiripi zijn vriend voor. "Hij is een goeie."

Connexion Kin

De KVS laat Congo niet los, ook niet nu de budgettaire tijden harder worden. Artistiek leider Jan Goossens: "Zou een internationale werking niet tot de opdracht van de grote Europese cultuurhuizen moeten behoren? Wat kunst betreft, zitten we in Europa met een zekere bloedarmoede, terwijl we meer geld en mogelijkheden hebben dan bijvoorbeeld Afrika. Moeten we die middelen dan niet ten dienste stellen aan artiesten buiten Europa, voor hun en ons eigen goed?" Congo kunnen we niet veranderen, zegt Goossens, noch kunnen we het nieuwe ministerie van Cultuur worden. "We kunnen wel investeren in mensen van wie we overtuigd zijn dat ze artistiek potentieel hebben. Maar dat werpt enkel vruchten af als je structureel en op lange termijn werkt."

Connexion Kin kost elk jaar 250.000 euro, zegt Goossens. "Een vijfde van dat bedrag komt van internationale fondsen. Van het Brussels Gewest ontvangen we sinds 2011 elk jaar 150.000 euro. Tot dan kregen we van de Vlaamse Gemeenschap geld, maar de budgettair moeilijke tijden hebben daar een einde aan gemaakt." Nochtans hoeft de Congowerking geen exclusief verhaal van KVS te zijn, zegt Goossens. "We hebben al partners als Ultima Vez en Alain Platel. Maar misschien moet ik ook maar eens gaan praten met Toneelhuis en NTGent."

Connexion Kin bracht dit jaar volk uit Congo, België, Duitsland, Zuid-Afrika, Palestina, Brazilië, Kaapverdië, Groot-Brittannië en de VS samen. De Congolese choreograaf en danser Faustin Linyekula,hier enkele dagen geleden. "Ik heb niet zoveel geld als een kunstenaar uit Parijs, maar wel dezelfde ambitie. De wereld maakt zich best klaar om met ons om te gaan."

Connexion Kin, het kunstenfestival van KVS in Kinshasa, loopt van 7 tot 16 juni, www.kvs.be