'Monsieur Kilobo houdt Lumumba in leven'

Wat zou er van Patrice Lumumba geworden als zijn tegenstanders hem niet hadden vermoord? Zou hij zoals vele Afrikaanse leiders een oude, rijke, corrupte krokodil zijn geworden? Of zou hij zich volledig hebben opgeofferd voor het geluk van de Congolezen en verder een bescheiden leven hebben geleid? Dat was de vraag die fotograaf Georges Senga bezighield toen hij op 17 januari 2012 - Lumumba's herdenkingsdag - door de straten van zijn geboortestad Lubumbashi wandelde.

Die straten waren grotendeels leeg want het was een vrije dag. "Ik had niet de indruk dat de mensen bezig waren met Lumumba", zegt Senga, die de afgelopen drie maanden photographer in residence was bij kunstencentrum Wiels en er vanaf vrijdag zijn werk tentoonstelt op het evenement Odyssées Africaines. "Ik denk dat de meeste Congolezen op 17 januari vooral blij zijn omdat het een van de weinige betaalde feestdagen is in Congo. Vijftig jaar na zijn dood is Lumumba niet meer dan een dag congé payé: dat was mijn gevoel."

Senga, die vooral bezig was geweest met puur artistieke fotografie, besliste die dag om van Lumumba zijn volgende project te maken. Hij begon met Congolezen aan te spreken met de eenvoudige vraag: 'Wat betekent Lumumba voor u?'

Senga: "Iedereen zei: 'Ah, dat is onzehéros national'.Maar daar bleef het meestal bij. Ik kreeg steeds meer de indruk dat Lumumba voor de meeste Congolezen niet meer is dan een cliché. Een dat in het beste geval wordt ingevuld door die bekende foto's van de mishandelde Lumumba enkele uren voor zijn moord.

Een flash, meer niet. Hoe meer ik naar Lumumba vroeg, hoe meer ik het gevoel kreeg dat ik met een fantoom bezig was."

Lumumba bis

Tijdens reizen in Mali en Nigeria stelde Senga tot zijn verbazing vast dat Lumumba in het buitenland minder dood is dan in Congo. "Ik zag Lumumba-boulevards, Lumumba-pleinen, Lumumba-bibliotheken. Toen besefte ik pas ten volle wat er in Congo was gebeurd: na zijn moord was Lumumba jarenlang een taboe en daarna riep Mobutu hem eensklaps uit tot nationale held. Maar de brainwashing was toen al een feit."

Wekenlang bleef Senga met dit soort vragen worstelen. Zijn project raakte niet echt van de grond. Tot hij Kayembe Kilobo op het spoor kwam. Mensen hadden hem over monsieur Kilobo verteld: 'Een man die er niet enkel uitziet als Patrice Lumumba, maar praat, denkt en wandelt als de vroegere premier.'

Senga: "De dag dat ik monsieur Kilobo voor het eerst ontmoette, was bijzonder. Voor mij stond niet zomaar een lookalike maar een 'Lumumba bis': niet enkel die zware bril, het dandy-pak en de gekke zijstreep in het haar waren die van Lumumba, ook het gelaat, de lichaamshouding en de gestes stemden overeen met het beeldmateriaal dat ik van Lumumba had gezien."

Kilobo bleek ook alles over de voormalige premier te weten. Hij was jarenlang onderwijzer geweest. Zijn levensproject: de herinnering aan de Congolese leider levend houden. Senga: "Kilobo is veel beter dan een standbeeld. Hij brengt Lumumba tot leven. Een levend geschiedenisboek. Een pratend mausoleum, zo zie ik hem. 'Ik ben het bewijs dat ze Lumumba nooit echt hebben kunnen vermoorden', zegt Kilobo zelf."

Een klein jaar lang zou Senga regelmatig met Monsieur Kilobo afspreken. Om hem te fotograferen in zijn woning, om met hem door de straten van Lubumbashi te wandelen en de school te bezoeken waar de man jarenlang les gaf. "Ook ik vroeg mij aanvankelijk af of Kilobo nog wel zelf het onderscheid kan maken tussen Lumumba en zichzelf. Hij is misschien wel een fantast, maar in de eerste plaats is hij een leraar die jongeren het belang van geschiedenis wil duidelijk maken. Iemand die op kleine schaal de essentie van Lumumba's boodschap wil doorgeven: dat je trots kunt zijn op Congo en Afrika, dat de Congolezen bij elkaar horen, wat ook de bedreigende krachten mogen zijn."

Geen vijandschap

Enkele jaren geleden zorgde monsieur Kilobo ervoor dat Lumumba meer dan ooit aanwezig was in het straatbeeld van zijn wijk. Hij nam deel aan de lokale verkiezingen en liet honderden affiches met een foto van zijn kop afdrukken. Plakploegen verspreiden de affiches over de hele wijk. Senga: "Plotseling hingen er overal Lumumba's in de straat. Alsof hij aan een comeback bezig was."

Of monsieur Kilobo zich ook druk maakt over de betrokkenheid van België bij de moord op Lumumba? Senga: "Kilobo wil niet oordelen maar heeft over deze kwestie uiteraard veel nagedacht. Net als ik. Misschien hebben de Belgische leiders nooit kunnen aanvaarden dat ze van de ene dag op de andere een gigantisch rijk land moesten afstaan aan een Congolees met een sterke persoonlijkheid. Maar Kilobo koestert geen vijandschap jegens de Belgen, en ik evenmin.

"De afgelopen maanden woonde ik in Brussel en kreeg ik carte blanche om België in beeld te brengen. Wat mijn indrukken waren? Ik zie niet zoveel verschillen met Congo. Het decor is anders, dat klopt. Maar in Lubumbashi had ik al zoveel Belgische vrienden had ontmoet dat ik me hier meteen thuisvoelde. Mijn Belgische vrienden nodigden me uit om bij hen te komen eten, ik ontmoette hun partners, hun kinderen. België en Congo: ze zijn nog steeds innig met elkaar verbonden, dat is me duidelijk geworden."

Odyssées Africaines, van 3 april tot 17 mei in Le Brass (Van Volxemlaan 364, Vorst, www.lebrass.be) en Wiels (Van Volxemlaan 354, www.wiels.org)