Nirvana, hiphop en massamoord

Gitaarmuziek weerklinkt. Even later Kurt Cobains lijzige stem. Rape me. "Dit nummer komt uit Amerika en ik draag het op aan alle kakkerlakken uit Uganda die geen Frans spreken, maar ook heel speciaal aan Bill Clinton. Dit is voor jou, Bill!" Welkom bij Radio Mille Collines (RTLM). Of toch de theatrale reconstructie van de beruchte Rwandese haatradio, wier mix van entertainment, muziek en moordpropaganda in 1994 de genocide in het Centraal-Afrikaanse land voorbereidde en voortstuwde. Na de dood van president Habyarimana, een Hutu, na een aanslag op zijn vliegtuig, werden op drie maand tijd tot een miljoen Tutsi's en gematigde Hutu's afgeslacht.

Hate Radio heet dit bijzonder stuk documentair theater van het Duits-Zwitserse collectief International Institute of Political Murder (IIPM). In een nagebouwde radiostudio spelen drie Rwandese acteurs, van wie er twee de genocide van dichtbij meemaakten, en één Belg een uitzending na, gecompileerd uit de letterlijke transcripties van de Radio Mille Collines-programma's. Het verleden komt schrikbarend dichtbij, het effect van de propaganda is voelbaar in lijf en leden.

Alibiblanke

"We tonen hoe subtiel en complex de propaganda werkte", vertelt regisseur Milo Rau. "Radio Mille Collines was een jonge, hippe zender. Net dat maakte het station zo gevaarlijk. Er was Nirvana en rap en die maakten de haatpropaganda tussendoor zoveel verteerbaarder. Het was ook de reden waarom ik een stuk over de zender wilde maken. Heel West-Europa kende radiostations als RTLM, zij het zonder de haatoproepen. Het maakt de afstand tot het publiek een stuk kleiner."

Een gitzwarte bladzijde uit de recente geschiedenis naspelen: het is een delicate oefening. Daarom deed Rau jarenlang research en trok hij verschillende keren naar Rwanda. Hij sprak er urenlang met Valérie Beremiki, de populaire RTLM-presentatrice, die een levenslange gevangenisstraf uitzit. "Nog steeds minimaliseert zij haar daden. Ze erkent wel dat er een genocide heeft plaatsgevonden, maar blijft beweren dat zij er niet van op de hoogte was. Ze geloofde naar eigen zeggen echt dat als de Tutsi's aan de macht zouden komen, dat het einde van de democratie zou betekenen. Toch werd zij niet alleen door ideologie gedreven. Dat hoor je als je haar radio-uitzendingen opnieuw beluistert. Er klinkt sadisme door in haar stem."

Naast Beremiki was ook Georges Ruggiu, een voormalig sociaal werker uit België die naar eigen zeggen door de president zelf uitgenodigd werd om voor RTLM te werken, een opmerkelijk figuur. De witte Hutu, zo noemden ze hem. Rau: "Hij was de alibiblanke, de pseudo-intellectueel die zijn publiek ophitste met zogezegde geschiedenislessen. Zo vergeleek hij de strijd van de Hutu's met die van het verzet in Frankrijk, en de Tutsi's met de nazi's."

Rau koos er bewust voor overlevenden van de genocide op scène te plaatsen. "Een statement", noemt hij het. "Een filosofische, politieke en artistieke keuze. Doordat de acteurs zelf een link hebben met de inhoud van het stuk, weten ze wat ze doen. Ze kruipen heel bewust in de huid van de dader. Elke avond opnieuw zeggen ze: 'Als overlevende ben ik sterk genoeg om hier te staan.'" Zo speelt Nancy Nkusi, die als kind met haar familie naar België vluchtte tijdens de genocide, de rol van Beremiki. Toch weigerde ze haar in de gevangenis te bezoeken tijdens een tournee in Rwanda vorig jaar, de eerste keer sinds de massamoord dat ze naar haar vaderland terugkeerde. "Het was meer dan angst", vertelt de regisseur. "Ze had de confrontatie gewoonweg niet nodig."

Geen propaganda

De tournee in Rwanda bleek een kille eye-opener. "Aanvankelijk dachten we dat het misschien te vroeg was om zo'n recent stuk geschiedenis te herensceneren op de plek waar het allemaal gebeurde. Maar het bleek meer dan ooit nodig. Jonge mensen in het publiek dansten mee op de muziek die we lieten horen, hadden geen idee meer van wat Radio Mille Collines had aangericht."

Maar kan een theaterstuk voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt? Kan het mensen echt overtuigen, hen met het idee naar huis sturen 'Dit nooit meer'? "Zo werkt het niet", weet de regisseur. "Het zou betekenen dat ook wij propaganda maken. Dat doen we niet: wij maken theater. Theater dat toont hoe eindeloos complex de geschiedenis in elkaar zit."

Hate Radio, vanavond en morgen om 20.15 uur op het NEXT-kunstenfestival in de budascoop in Kortrijk. www.nextfestival.eu