'Lastpak' van Europa staat voor cruciale dag

Het wordt een donderslag bij EU-blauwe hemel, bezweren Brusselse ambtenaren. Een oerknal die Europa, na het vertrek van Groot-Brittannië, nieuw leven inblaast. Kortom, aan verwachtingen over de State of the Union die Jean-Claude Juncker vandaag uitspreekt geen gebrek. Niet alleen de EU, maar ook zijn eigen positie als voorzitter van de Europese Commissie, staat op het spel. Na de aanhoudend vileine kritiek op zijn optreden afgelopen voorjaar zien diplomaten het als zijn laatste kans.

"Zijn belangrijkste speech ooit", typeren naaste medewerkers Junckers toespraak in het Europees Parlement. Zijn eerste State - die van vorig jaar - telde eigenlijk niet mee. De Commissie zat in haar wittebroodsweken, het parlement was een en al welwillendheid. De toespraak van 2015 bevatte niettemin een heldere boodschap - er is niet genoeg Europa in de Unie, niet genoeg Unie in Europa - en vergaande voorstellen (verplichte spreiding vluchtelingen). Maar ze ontaardde in een klein drama omdat Juncker maar bleef voorlezen. Zijn staf wijt het verkrampt vasthouden destijds aan de uitgeschreven tekst aan de dood van zijn moeder vlak ervoor.

Nu moet hij er staan. "Stirred but not shaken", parafraseert een Britse diplomaat met een knipoog naar de legendarische Martini-cocktails van James Bond. Britten in Brussel laten zelden de kans lopen om te verwijzen naar het vermeende drankgebruik van Juncker. Diens medewerkers stellen onbewogen dat Juncker geen comeback nodig heeft. "Zijn huid zit al vol kogelgaten. Hij slaapt geen minuut minder door alle kritiek die over hem wordt uitgestort."

De timing van de State of the Union dit jaar is in ieder geval perfect: twee dagen voor de Europese regeringsleiders zich in Bratislava buigen over de toekomst van de Unie. Juncker kan richting geven, de toon zetten. "Het werkkapitaal voor de leiders", weten zijn ambtenaren. Het geluid zal positief en strijdvaardig zijn: de eenheid ís de Unie! Tijdens een paar 'heidagen' eind augustus in Knokke blaakten de commissarissen van Europees patriottisme.

De inhoud van de speech is angstvallig geheim gehouden. Het moet 'spetteren' vanochtend, daar past geen druppelsgewijs lekken bij. Nadrukkelijk wijzen betrokkenen op het Commissie-besluit van twee weken geleden dat Apple verplicht 13 miljard euro achterstallige belastingen aan Ierland te betalen. "Dat is de lijn", zegt een van hen. "Europa slaat terug! Vóór de burger! Met het gelijk en de moraal aan onze zijde."

Tien prioriteiten

Juncker zal vandaag op eenheid hameren, zijn voorstellen moeten de EU-27 binden, niet verdelen. Geen Brusselse witboeken met vergezichten, maar concrete zaken waar de burger wat aan heeft en die passen binnen de tien prioriteiten die hij bij de start van zijn Commissie neerzette. Dus komt hij met een forse uitbreiding (bijna een verdubbeling) van het investeringsplan dat naar hem is vernoemd, met extra aandacht voor jeugdwerkloosheid.

Dus komen er voorstellen om de veiligheid van de EU te versterken, via samenwerking tussen Europese defensie-industrieën en gezamenlijk inzetbare bataljons. Meer druk en dwang op de lidstaten om informatie over terroristen uit te wisselen. Naleving van de afspraken om vluchtelingen over Europa te spreiden. Veel aandacht ook voor groei en banen, vooral uit de digitale economie, onder meer door gratis wifi voor alle burgers.

Het is niet alleen de toekomst van de EU waarvoor Juncker de barricades op gaat, hij vecht ook voor zijn eigen hachje. De laatste zes maanden waren beslist niet de gelukkigste uit het (lange) politieke leven van de Luxemburger. De Hongaarse en Slowaakse premiers schieten met scherp op hem, boos als ze zijn dat hij (tegen de wens van de 28 regeringsleiders) de Brusselse asielquota doordrukte. De Oost-Europeanen krijgen verbale hulp van de Duitse christenconservatieven (CSU), die Juncker als oorzaak van hun electorale neergang zien.

De Poolse regering is woest over het Commissie-verzet tegen de kneveling van de Poolse rechtsstaat. En omdat Juncker de Poolse EU-ambassadeur die werd ontslagen door Warschau onmiddellijk benoemde tot de Commissie-vertegenwoordiger in Warschau. "Pure provocatie", stelt een EU-ambassadeur.

In West- en Zuid-Europa telt de Commissie-voorzitter evenmin veel vrienden. De Italiaanse premier Matteo Renzi voert een ware hetze tegen Juncker, die recentelijk alleen maar is geluwd omdat de redding van Italiaanse banken de hulp van Brussel vereist. Zijn Griekse collega Alexis Tsipras heeft een geschiedenis van harde aanvaringen met Juncker. En de Ierse premier Enda Kenny beschouwt het Apple-besluit als een fiscale invasie. Tot slot, en niet het minst, wordt Juncker heimelijk ook de schuld voor de brexit in zijn schoenen geschoven.

Aversie

Hoe groot de aversie is tegen de Commissie in het algemeen en Juncker in het bijzonder bleek tijdens de laatste EU-top in juni. In de zaal ontplofte de Oostenrijkse kanselier Christian Kern. Jarenlange frustratie kwam eruit, over zijn gevecht met Brussel toen hij nog baas van de Oostenrijkse spoorwegen was; over de concurrentievervalsing door Polen en Bulgaren; over het asielbeleid. Kern vergeleek de Commissie met The Terminator, de nietsontziende vernietiger van de mensheid in de film van de Canadese regisseur James Cameron. "De Commissie gebruikt haar vuisten als wapens. Ze is niet geïnteresseerd in praktische oplossingen, alleen maar in ideologie", aldus Kern volgens een vertrouwelijk verslag van de bijeenkomst.

De boosheid over Juncker is deels ook ergernis over diens rechterhand Martin Selmayr. "Een hyperkinetisch mannetje", beamen Commissie-ambtenaren. Razend intelligent en uitgerust met een uitstekende politieke antenne, maar schofferend voor mensen die het niet met hem eens zijn of anderszins in de weg staan. Ambtenaren klagen dat 'boven' - de dertiende verdieping van het Berlaymontgebouw waar Juncker en zijn staf zetelen - steeds onbereikbaarder wordt.

Naast zijn beleid is het ook zijn stijl die Juncker vijanden oplevert. Zo haalde hij dit voorjaar hard uit naar regeringsleiders die "fulltime-Europeaan" zijn als het om de verdeling van EU-subsidies gaat, maar "parttime-Europeaan" bij de plicht vluchtelingen op te nemen.

Dramatisch volgens velen in Brussel was zijn optreden de dag na het Britse brexitreferendum. In een bomvolle perszaal kreeg Juncker de enige relevante vraag van die dag: is dit het begin van het einde van de EU? De bal op de stip voor een loepzuiver pro-Europees schot, hard in de kruising. Het werd een gemompeld "nee", waarna Juncker zich onder een slap applaus van zijn medewerkers uit de voeten maakte. Ronaldo had een penalty niet erger kunnen missen.

En dan zijn er zijn grappen en grollen. Steeds kwam hij ermee weg: kusje op het hoofd van Commissaris Frans Timmermans, de Hongaarse premier Viktor Orbán als "dictator" aanspreken, de camera's wegjagen bij UKIP-europarlementariër Nigel Farage. "Het occulte van de macht", typeert een ambassadeur deze humor in tijden van EU-fobie.

Geen bolide

Niet dat de leiders hem weg zullen sturen, ze hebben wel wat anders aan hun hoofd. Renzi vecht voor zijn politieke leven bij een referendum over het Italiaanse politieke stelsel; François Hollande, Angela Merkel en Mark Rutte wacht volgend jaar de stembus; het mandaat van Europees Parlementsvoorzitter Martin Schulz loopt in februari af, dat van EU-president Donald Tusk in de zomer en als de Nederlandse PvdA in de oppositie belandt, moet de eurogroep een vervanger voor Jeroen Dijsselbloem zoeken. Te veel onrust om Juncker te wippen, maar genoeg om hem te marginaliseren.

'Rumourology', is de term die zijn medewerkers voor dit soort speculaties hebben gemunt: 'geruchtologie'. Niet ontkend wordt dat de eigenzinnigheid van hun baas zijn zwakke punt is. Hij schrijft belangrijke speeches, zoals de State of the Union, grotendeels zelf, waarbij de uitgebalanceerde suggesties van zijn ambtenaren in de prullenbak belanden.

"Hij laat zich niet modelleren, ook niet door ons", verzucht een van hen. Om er met klem aan toe te voegen: "Een Commissie-voorzitter moet ook niet geliefd zijn bij de regeringsleiders. Hij is geen bode maar een lastpak. Iemand die ontregelt."